Vrijheid onder druk
Vrijheid! Wereldwijd zijn er miljarden mensen die er enkel van kunnen dromen, velen wagen de oversteek naar het Vrije Westen. Toch lijkt de vrijheid in Europa onder druk te staan. Zo wordt de vrijheid van meningsuiting door oprukkende politieke correctheid bedreigd, ligt de privacy onder vuur en duiken overal camera’s op. Vanuit de filosofie en neurowetenschap worden zelfs vraagtekens geplaatst bij het bestaan van vrijheid. In het AMC-magazine, een uitgave van Academisch Medisch Centrum van de Universiteit Amsterdam, verschenen de voorbije jaren achttien essays over deze fundamentele waarde, nu gebundeld en uitgebracht door Boom.
[Recensie] De vrijheid staat onder druk, geven heel wat schrijvers aan. Maar wat is eigenlijk die vrijheid? In verscheidene essays wordt verwezen naar de Britse filosoof Isaiah Berlin. In zijn in 1958 verschenen hoofdwerk Two Concepts of Liberty maakt hij het onderscheid tussen negatieve en positieve vrijheid. De eerste vorm van vrijheid is “de ruimte waarbinnen een individu kan doen wat hij of zij wil, zonder inmenging van of inperking door anderen”. De negatieve vrijheid staat ook bekend als ‘vrijheid van’: allerlei factoren die jou beletten om vrij te zijn moeten weggenomen worden. In de twintigste eeuw groeide de negatieve vrijheid tot ongeziene hoogten. Anders is het gesteld met de positieve vrijheid – ‘vrijheid tot’. Nog nooit eerder waren we zo vrij, maar wat moeten we doen met onze vrijheid? Hoe moeten we die invullen? Hier zit de westerse beschaving in een quasi existentiële crisis. “Nooit waren we zo vrij. Nooit voelden we ons zo machteloos,” zo citeert René Cuperus met instemming Zygmunt Bauman.
Een van de oorzaken van deze crisis is ons gebrek aan zelfontplooiing, zo schrijft historicus James Kennedy in zijn essay Hoe jezelf te ontstijgen. We interpreteren vrijheid verkeerd: alle remmen los! Om in ware vrijheid te leven is er nood aan zelfontplooiing, met een ouderwets woord ‘Bildung’. Dit vergt discipline en doorzettingsvermogen, de wil om aan jezelf te werken, daar waar we nu vooral het lossnijden van discipline als vrijheid zien. ‘Vrijheid tot’ is een moeilijk en langdurend proces. Kennedy krijgt bijval van schrijver Christiaan Weijts. Die citeert met instemming Peter Sloterdijk. De westerse wereld is tegenwoordig een “verwenningsbroeikas”. Werken aan zichzelf hoort er niet meer bij.
De staat heeft ook een rol te spelen in de vrijheid. Voor Ger Groot beknot de overheid vooral vrijheid, en dat sterker dan ooit: “Het onderscheid tussen de publieke ruimte en wat iemand achter zijn eigen voordeur doet, wordt steeds vager en ook in die laatste grijpt de overheid onbekommerd in.” Roken is hiervan het beste voorbeeld. Herman Vuijsje kant zich tegen deze opvatting van Ger Groot. Hij stelt dat de overheid onze vrijheden net beschermt tegen aanvallers. Hij pleit zelfs voor méér overheid, bijvoorbeeld op het internet. Met enkele klikken kan je een wapen, drugs of zelfs een mens kopen. Waar de overheid niet optreedt, heerst slechts het recht van de sterkste.
Vrijheid is een uiterst complex gegeven. De essays van De vrijheidsillusie tonen vrijheid vanuit heel verschillende invalshoeken. Elk essay beslaat een tiental bladzijden, kort genoeg om vlot door te lezen en over na te denken. Anderzijds is de lengte van de essays meteen ook een nadeel. Heel wat elementen en zienswijzen mochten dieper uitgewerkt worden, maar dit viel wellicht buiten de opzet van deze bundel. Overlappingen zijn een ander minpunt. Een aantal auteurs, zoals Ger Groot, Herman Vuijsje en Nelleke Noordervliet, werpen een originele blik op het onderwerp. Anderen blijven dan weer te oppervlakkig en herkauwen al eerder genoemde thema’s – Berlin komt regelmatig terug. Al bij al een lezenswaardige bundel, maar echt beklijven doen de meeste essays helaas niet.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
