Beschavingsgeschiedenis van een emotie
[Recensie] De woede van de boeren die massaal met trekkers naar Den Haag trekken. De woede van de misbruikte vrouwen die zich hebben verenigd in de #Metoo-beweging. De woede van de burgers tegen een overheid die moedwillig duizenden mensen in de ellende stort door ze van fraude beschuldigen. De woede van de zwarte bevolking in Amerikaanse steden na de moord op George Floyd. De woede van hen die tegen de coronamaatregelen demonstreren. De woede van Trump en zijn aanhangers na de verkiezingsnederlaag. De woede van de Palestijnen…
Er is woede alom in onze tijd, in allerlei verschijningsvormen. Waar komt die emotie vandaan? Wat zijn haar bronnen? Wie zijn die woedende mensen en op wie of wat richten ze hun boosheid? Hoe uiten ze hun woede en hoe wordt er op gereageerd? Hoe over hun woede te oordelen? Wat is de rechtvaardiging en de waarde van hun emotie? Hoe stellen we vast dat hun woede deugt? Of juist dat er met hun woede iets mis is?
Verbaasd en verontrust om een steeds woedender wordende wereld heeft de auteur (die eerder samen met Hans Achterhuis De kunst van het vreedzaam vechten schreef) naar een antwoord op deze vragen gezocht. En dat heeft geresulteerd in een indrukwekkende studie die zich laat lezen als een beschavingsgeschiedenis van een emotie, die de mens sinds de oudste tijden in de greep heeft gehad.
Aan de hand van een analyse van oude teksten (Gilgamesj-epos, Griekse tragedies, Bijbelverhalen) laat Koning zien dat woede in de vroegste beschavingen alleen voorbehouden was aan de heersers. Woede was een voorrecht én een probleem van de machtigen. In een verticaal geordende, hiërarchische samenleving, waarin de ongelijkwaardigheid tussen mensen vanzelfsprekend was, had de gewone man, laat staan de gewone vrouw, als het ware nog geen recht op woede. Gehoorzamen en dulden – veel meer zat er niet op. Pas in een horizontaal geordende, gedemocratiseerde samenleving waarin rechtsgevoel en een besef van (on)vrijheid, (on)gelijkheid en (on)rechtvaardigheid voor allen langzamerhand gemeengoed worden, kan de volkswoede, waarvan we nu vele uitingen zien, ruim baan krijgen. De boze opstandige burger betreedt het podium van de geschiedenis en zal niet meer verdwijnen.
Koning wijst deze boosheid niet af. Integendeel: woede heeft zin, is in potentie een machtig middel tot emancipatie; er schuilt een kracht in om zaken te veranderen, recht te zetten. Maar hij onderkent ook de destructieve kant van de woede, de relatie ervan met geweld en vernietiging. Woede kan veel kapot maken, is besmettelijk, wordt misbruikt, loopt gemakkelijk uit de hand, en richt zich niet zelden op de verkeerde personen of groepen (zondebokken). Waar het daarom op aan komt is niet de woede af te wijzen maar hem te civiliseren, dat wil zeggen hem te onderwerpen aan democratisch-maatschappelijke voorwaarden (geweldsmonopolie bij de staat) én hem met de hulp van klassieke deugden – matigheid, verstandigheid en bovenal rechtvaardigheid – en meer moderne deugden – weerbaarheid, bescheidenheid, tolerantie en zorgzaamheid – te temperen, goed te richten en te wegen en in vreedzame banen te leiden.
Die civilisatie is nooit ten einde. Een adequate woedehuishouding blijft werk in uitvoering. De woede als een wilde stier die losbreekt blijft ook in de zogeheten moderne tijden een schrikwekkende mogelijkheid: de recente geweldsuitbarsting in Israël en de Gazastrook is daarvan een recente en treurigstemmende illustratie.
Als filosofie voor een belangrijk deel ook altijd het expliciteren van (de relatie tussen) begrippen is, dat wil zeggen een zoektocht naar de betekenis van woorden waarmee we de werkelijkheid in al haar gelaagdheid proberen te duiden, dan is De waarde van woede een schoolvoorbeeld van een geslaagd filosofisch boek. Denkstap voor denkstap legt Koning de antropologische premissen, de cultuur en de geschiedenis van de woede bloot. Hij laat zien wat de betekenis van woede is (in haar relatie tot andere begrippen zoals recht, macht en machteloosheid, vrijheid en gelijkheid, wraak en ressentiment enz.) én hoe die betekenis in de loop van de tijd verandert en verschuift. Nee, de ene woede is de andere niet. De emotie dekt vele ladingen. We moeten de waarde ervan én het oordeel erover dan ook steeds opnieuw vaststellen. In het besef dat dit ‘we’ in een democratie alleen bestaat in de diversiteit van individuen en groepen met allemaal hun eigen belangen, verlangens, erkenningsclaims en waardenoriëntaties, heeft filosoof Koning ons veel te vertellen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
