“Als ik dit boek in 2015 had gelezen, dan had ik de oorlog van 2022 vroeger zien aankomen”
[Recensie] Hubert Smeets is medewerker van de NRC en medeoprichter van Raam op Rusland. Dit boek is de zesde ‘herziene’ druk van zijn boek uit september 2015. Maar van die ‘herziening’ heb ik niets gemerkt want alles eindigt in 2015.
Het schisma van 1054 tussen Rome en Constantinopel was volgens Smeets de eerste breuk tussen Rusland en het Westen. Daardoor bleef Rusland afgesloten van Renaissance, Humanisme en Reformatie, kende het nooit een scheiding van kerk en staat en bleef het verstoken van het decimaal stelsel en de Code civil. De Mongolen (1223-1530) legden de basis voor de despotische staat van Ivan de Verschrikkelijke (1530-1584) en zijn opvolgers.
Gorbatsjov koos voor drastische veranderingen. Hij liet democratische verkiezingen toe in maart 1989, maar in de winkels waren de rekken leeg en door zijn campagne tegen wodka waren de staatsinkomsten gehalveerd.
Na de staatsgreep van 19 augustus 1991 verklaarde het Oekraïense parlement zich onafhankelijk en de bevolking keurde dat goed op 1 december 1991 met 92% (p. 62). Een week later maakten Jeltsin, Kravtsjoek (Oekraïne) en Sjoesjkovitsj (Belarus) een einde aan de SU.
Sinds 1990 voelen de Russen zich vernederd: ze zitten met een Versailles-gevoel en ze schuiven de schuld op Amerika en Europa. Kennan waarschuwde al in de jaren 90 dat Rusland zich bedreigd zou voelen door de uitbreiding van de NAVO. De auteur betwijfelt of de Amerikanen wel beloofd hebben om de NAVO niet uit te breiden (p. 106-108), maar daar zijn genoeg getuigenissen over. Poetin nam wraak door in 2014 de Krim te annexeren, zodat Sebastopol geen NAVO-basis kon worden (p. 109). Rusland zelf maakte wel een einde aan de SU en aan de verworvenheden van Jalta. Het keerde terug naar de grenzen van Brest-Litovsk: van 22.402.000 km² werd het gereduceerd tot 17.098.000 km². Nu leefden ineens 25 miljoen Russen buiten Rusland en ze waren daar niet meer de baas.
In 2000 werd Poetin president en hij had geluk: de olieprijs ging van 20$ per vat naar 140$ in 2008. De welvaart nam toe, Poetin herstelde de orde en benoemde zelf de gouverneurs en de burgemeesters. Slechts 1% ligt wakker van mensenrechten en democratie. Materiële welvaart is ook voor de middenklasse belangrijker dan welzijn. Het gemiddelde salaris in Moskou is 60.000 roebel, wat in 2015 goed was voor 750 euro per maand. De emigratie van goed opgeleide jongeren is een groot probleem: ze zijn met 100 à 200.000 per jaar en in 2022 nog veel meer: 4 miljoen.
Door de glasnost mocht men in de jaren 80-90 het Stalinisme met zijn 10 à 20 miljoen doden onderzoeken en in 1989 werd daarvoor Memorial opgericht. Het Molotov-von Ribbentroppact werd eindelijk bekendgemaakt en de moord op 25.700 Poolse officieren in Katyn werd eindelijk erkend. Maar Poetin is teruggekeerd naar de tijd van voor Gorbatsjov en Memorial is in december 2021 verboden. Dat kon de auteur in 2015 nog niet weten, maar hij had dat wel in een voetnoot mogen vermelden. In de Russische handboeken wordt de geschiedenis vervalst voorgesteld, de auteur geeft er voorbeelden van.
Poetin verwijt het westen dat het zijn christelijke waarden verwerpt. De orthodoxe kerk is zijn steunpilaar. Die geniet vele privileges, ze krijgt elk jaar 100 à 150 miljoen $ aan giften, ze bezit onroerende goederen, hotels, restaurants, bedrijven, banken en heeft sinds 1991 al meer dan 25.000 kerken gebouwd of herbouwd.
De repressie is toegenomen en in wetten vastgelegd: betogingen kunnen jaren gevangenis opleveren, idem voor kritiek op eigen land, dat dan ‘russofobie’ heet. Tussen 1998 en 2015 zijn minstens elf critici vermoord.
In april 2008 had Poetin al tegen Bush gezegd: “Je weet toch, George, dat Oekraïne helemaal geen staat is? Een deel is Oost-Europa, een ander deel is door ons weggegeven. Als het toegelaten wordt tot de NAVO, dan zou Rusland de Krim en het oosten kunnen losrukken.” (Kommersant, 07.04.2008, p. 252). In 2004 en 2006 lagen er al plannen klaar om grote delen van Oekraïne bij Rusland aan te hechten: minstens de zuidelijke boog van de Donbas via Odessa tot Transnistrië.
Smeets noemt enkele verschillen tussen Oekraïne en Rusland. Oekraïne had altijd vrijere en eigenzinnige boeren, Rusland had onderdanige horigen of landarbeiders. In Kiev is het netter dan in de Donbas en het Oekraïense begroetingsritueel “Glorie aan Oekraïne, glorie aan de helden” jaagt de Russen nog altijd op. Idem voor het portret van Stepan Bandera op Maidan. Oekraïne wil nu afscheid nemen van de Russische kolonisator, die het land met gas en geld in het gelid wil houden. En het wil ook afscheid nemen van de corruptie en van de dominerende oligarchen.
De crisis in Oekraïne draait om van alles: om de geschiedenis (wrok tegen koloniaal Moskou, Bandera tegen Lenin), het grondgebied (welk deel hoort bij welk land?), de economie (toegang tot de Zwarte Zee en de Middellandse Zee, schaliegas bij Slavjansk, controle over de olie- en aardgasleidingen), godsdienst (drie kerken), taal (Oekraïens tegen Russisch), socio-cultureel (strijd over de aard van de staat en van de maatschappij: autoritair of democratisch).
Sinds 2001 is het geld om een volkstelling te houden spoorloos verdwenen, o.a. in de zakken van Janoekovitsj. Enquêtes tonen wel aan dat het aantal mensen dat zich Oekraïner noemt, langzaam stijgt, ook als ze Russisch spreken: in 1989 noemde 73% zich Oekraïner en 22% zich Rus; in 2001 was dat 78% tegenover 17,3% Rus. Enkel op de Krim noemde een meerderheid zich Rus.
Tot 2008 was de interesse voor Oekraïne erg laag. Toen startte de EU haar oostelijk partnerschap voor Oekraïne en andere ex-Sovjetstaten. In dat jaar viel Rusland in Georgië binnen. De provincies Zuid-Ossetië en Abchazië werden protectoraten van Moskou. Poetin wil weer beslissende invloed verwerven in Europa en vermijden dat Oekraïne zich bij de EU voegt. Een nieuwe Koude Oorlog is het gevolg: Rusland isoleert zich van het Westen en keert zich naar Azië, wat in 2022 nog meer het geval is.
De lectuur van dit boek vergt tijd: de analyses zijn grondig. Als ik het in 2015 had gelezen, dan had ik de oorlog van 2022 vroeger zien aankomen. Ik betreur wel dat de auteur het niet bijgewerkt heeft tot 2022: nu missen we zeven jaar in deze ‘herziene druk’ (p. 4). Een paar details: plaatsnamen zoals Chasavjoert (p. 86) en Valdai (p. 116) moet je zelf opzoeken. Op p. 22 is 75% van de Oekraïners voor onafhankelijkheid, op p. 62 zijn dat er 92%. Op p. 36 zegt hij dat Stalin ‘zeker 10 miljoen’ burgerdoden op zijn geweten heeft: dat is wel een zeer lage schatting.
—
Eerder verschenen Jef Abbeel
