De bijzondere levens van Paul Ehrenfest en Tatiana Afanassjewa
[Recensie] De handtekeningen van de grootten uit de wetenschap stonden op de balk in het huis aan de Leidse Witte Rozenstraat. Niels Bohr, Hendrik Lorentz, Albert Einstein waren er kind aan huis. Maar de namen van Paul Ehrenfest en zijn vrouw en partner Tatiana Afanassjewa waren bijna vergeten. Het was in hun huis waar zovele Nobelprijslaureaten bijeen kwamen.
Wetenschapsjournaliste Margriet van der Heijden heeft met een formidabele biografie gezorgd dat hun namen weer klinken. In Denken is verrukkelijk roept ze een voorbije wereld op, een wereld van onbegrensde wetenschap, van fantasie en kunst. De wereld van het begin van de vorige eeuw toen Einstein zijn relativiteitstheorie ontwierp en Lorentz de ultieme koude wist te bewerkstelligen en supergeleiding aantoonde in zijn laboratorium in Leiden.
Het is nu haast niet meer voor te stellen, maar een heel korte stonde was Leiden het middelpunt van de exacte wetenschap. Dat was niet alleen te danken aan Lorentz. Van der Heijden beschrijft hoe Paul en Tatiana, of Tania het middelpunt vormden van dit exclusieve gezelschap.
De Oostenrijks-Joodse Paul Ehrenfest en de Russische Tatiana Afanassjewa kwamen beiden uit redelijk welgestelde families. Hun liefde voor de natuurwetenschappen bracht hen bij elkaar. Beiden hoogbegaafd en meesters in het begrijpen van de laatste ontwikkelingen in de wetenschap.
Ze konden op gelijke voet discussiëren met Einstein, met Bohr en die andere groten. Op hun manier waren ze geniaal. Tania als wegbereider voor een nieuwe manier van wiskundeonderwijs. Paul als enthousiasmerend docent, die studenten warm wist te maken voor de ontwikkelingen in de theoretische natuurkunde.
Hun weg liep via Peterburg, Wenen, Göttingen uiteindelijk naar Leiden, waar Lorentz Paul als hoogleraar binnenhaalde. De beide wereldburgers werden een lichtpunt in het toch wat provinciale Leiden. Het door Tania ontworpen grote huis aan de Witte Rozenstraat werd een cultureel middelpunt en niet alleen wetenschappers wisten het te vinden, ook kunstenaars kregen er een warm onthaal.
Waar Tania evenwel min of meer stuk liep op het benauwde Nederland van die tijd, waarin de echtgenotes van hoogleraren geacht werden een ondergeschikte rol te vervullen, worstelde Paul met zijn ondergeschikte plaats in de wetenschap van die tijd. Dat hing toch als een donkere schaduw boven hun beider leven. Hoe succesvol dat ogenschijnlijk ook was.
Paul die op gelijke voet stond met zulke grootheden, die vaak als enige echt begreep wat hun werk inhield, slaagde er niet in zelf iets revolutionairs te bedenken en daarmee zijn naam definitief te vestigen. Toch reisde hij op uitnodiging de hele wetenschappelijke wereld af. De grootten wisten dat mensen als Paul en Tania nodig zijn om hun ideeën over het voetlicht te brengen.
Van der Heijden brengt een andere tijd tot leven. Een tijd waarin, zeker voor de wetenschap, amper grenzen bestonden, een tijd waarin het heel gewoon was van Petersburg, naar Göttingen, Zürich, Princeton te verhuizen. Maar ook een tijd waarin die vrijheid alleen was weggelegd voor de beroemde wetenschappers. En een tijd die snel eindigde met de almaar donkerder wereld, waarin de Russische revolutie verwerd tot een gruwelijk dictatuur, waarin later Hitler zijn kansen greep.
Dat de vaak depressieve Paul die ontwikkelingen uiteindelijk niet kon bolwerken, heeft de herinnering aan de rol die hij heeft gespeeld gekleurd. Zijn zelfmoord in 1933 en de moord op zoon met het syndroom van Down legden een waas over de voorgaande jaren. Van der Heijden heeft die waas opgelicht en laat zien hoe opwindend het huishouden van Paul en Tania was. Hoe rijk aan wetenschap en cultuur het huis aan de Witte Rozenstraat was.
Denken is verrukkelijk is vooral ook zo´n monument doordat het dit echtpaar een plaats geeft in de geschiedenis. Al waren Paul en Tania geen Nobelkandidaten, zoals velen van hun bezoekers, Van der Heijden laat zien, hoe belangrijk zulke wegbereiders voor die grote geesten waren. Dat is op zich al een prestatie.
Deze biografie is het debuut van deeltjesfysicus en wetenschapsjournalist Van der Heijden. En wat een debuut is het. Met haar natuurwetenschappelijke achtergrond en haar vaardigheid in taal, weet ze waar nodig op heldere wijze de theorieën van die Nobelprijslaureaten uit te leggen. Ook voor de niet onderlegden en dat is alleen mogelijk als je de stof zelf helemaal beheerst.
Ze plaatst de geschiedenis van het echtpaar in hun tijd en roept een wereld tot leven, die we zo goed als vergeten zijn. Een wereld die ons veel kan leren. Zeker ook nu de wereld op veel plaatsen zo donker wordt als het Europa van de eerste helft van de vorige eeuw. In die zin is het ook een waarschuwing, al zal het niet zo bedoeld zijn.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
