"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Duivels dilemma

Woensdag, 16 juni, 2021

Geschreven door: Peter Bak
Artikel door: Henk Slechte

De dood van 23 verspreiders van verzetsblad Trouw

[Recensie] In 1943 scheidden journalisten zich af van verzetskrant Vrij Nederland en begonnen het protestantse verzetsblad Trouw. De Sicherheitsdienst (SD) had er een klus bij: Fall Trouw. SS-leider Rauter wilde dat Trouw stopte, omdat de krant het gewapende verzet steunde. SD’er Erich Gottschalk kreeg de leiding. Er werden al snel veertig drukkers en landelijke verspreiders gearresteerd; op 5 augustus 1944 werden 24 verspreiders ter dood veroordeeld.
De leiding van Trouw kreeg op 8 augustus een ultimatum: als de krant stopte, werden de doodvonnissen niet voltrokken. Zestien leiders besloten op 9 augustus in Amsterdam niet op het ultimatum in te gaan. Hoofdredacteur Sieuwert Bruins Slot en hoofdverspreider Wim Speelman, die het Duitse briefje waarin Trouw de SD liet weten met de krant te zullen stoppen moest ondertekenen, wisten het zeker. Een strijd als deze mocht je niet opgeven. Anderen twijfelden, maar ze besloten gezamenlijk met de krant door te gaan. De schok was groot, toen ze de volgende ochtend lazen dat aan 23 van de 24 verspreiders het doodvonnis was voltrokken; één man moest vijftien jaar het tuchthuis in.

Peter Bak wist in 1994 dat het ultimatum niet van de Duitsers kwam, maar nep was, vermoedelijk opgesteld door de advocaat van familieleden van de 23. Bak promoveerde in 1999 op het proefschrift Een ‘meneer’ van een krant. Trouw en Bruins Slot 1943-1968. Na publicatie van een eerder boek over Trouw in de oorlog had hij gemerkt dat het verhaal over het ultimatum bij nabestaanden diepe indruk had gemaakt en nog altijd emoties oproept. Hij besloot uit te zoeken wat er precies gebeurd was; het resultaat is Duivels dilemma. Hierin heeft Eik Speelman (1914-2004) een treurige en onduidelijke hoofdrol. Hij hoorde tot de familie Speelman die nauw bij Trouw was betrokken. Zo was achterneef Wim Speelman (1919-1945) een van de Trouw-leiders die besloten de krant voort te zetten. Eik was in handen gekomen van de SD, nadat hij was verraden door een Zeeuwse verzetsman en Trouw-verspreider. Volgens Bak was deze bij de verhoren ‘leeggelopen’, en had Speelman en ook de Zeeuwse topman van Trouw aan de SD uitgeleverd. Eik op zijn beurt vertelde Bak in de jaren ’90 dat hij na zijn arrestatie door de SD was geconfronteerd met de volledige organisatie van Trouw, compleet met alle namen. Hij had die bevestigd, omdat ontkennen geen zin had. Eik zat maanden alleen in een cel zonder contact met de andere verspreiders. Hij zocht toenadering tot SD’er Gottschalk, omdat hij hoopte via hem de levens van de anderen te kunnen redden. Hij dacht aan een ultimatum aan Trouw: stoppen in ruil voor het afgelasten van een proces tegen de verspreiders en hun vrijlating, op twee gijzelaars na, en heeft hiervoor inderdaad bij Trouw gepleit.

Eik begreep dat hij er na de oorlog bij Trouw van verdacht werd dat hij wist
dat het een nep-ultimatum was, maar was er ook toen nog van overtuigd dat onderhandelen het leven van de 23 had kunnen redden. Voor Trouw was hij een slappeling die maatjes was geworden met Gottschalk om vrij te komen, en zich willens en wetens als boodschapper op pad had laten sturen.

Trouw had na de oorlog geen zin in een discussie hierover met Eik Speelman. Eik Speelman heeft, aldus Bak, de familieleden verzekerd dat de verspreider niet zouden worden geëxecuteerd als Trouw ophield te verschijnen, waarop ze een advocaat een briefje lieten sturen naar Trouw: het zogenaamde ultimatum. Het is via Eik bij de leiding van Trouw terechtgekomen, maar die wantrouwde Eik vanwege twijfel aan de ware reden voor zijn pleidooi om de krant te stoppen. Bak meldt dat het briefje wordt bewaard in het persoonlijk archief van juriste Gesina van der Molen; zij hoorde tot de twijfelaars binnen de Trouwleiding of erop ingegaan moest worden.

Trouw heeft na de oorlog niet tegen Eik Speelman geprocedeerd, maar wel tegen de Zeeuwse verzetsman Fré Bakker, die de Zeeuwse leider van Trouw en Eik had uitgeleverd. Duivels Dilemma kreeg felle kritiek (in Trouw) van psychiater en trauma-psycholoog Carla Rus, auteur van Breekbare helden. Het verzet in Zeeland 1940-’44 (2019). Zij vindt dat Bak te hard oordeelt over Fré Bakker, en dat Trouw na de oorlog ten onrechte wel tegen hem procedeerde – Bakker kreeg twee jaar – en niet tegen Eik Speelman

Kookboeken Nieuws

Bak reconstrueert een aangrijpende gebeurtenis in de oorlog. Hij beantwoordt veel vragen die nog open stonden, alleen heeft hij het definitieve antwoord op de vraag naar Eiks beweegredenen en handelswijze niet gevonden. Eiks verklaring noemt hij naïef en zijn missie niet reëel. Het boek is zeer gedetailleerd en het onderzoek is zorgvuldig verantwoord. Het is daarmee een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van de ondergrondse pers in de oorlog. Het sleept de lezer mee, maar wie de geschiedenis van Trouw niet kent, zou geholpen zijn met meer chronologie en structuur.

Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine