Pijnlijke, tot nadenken stemmende verhalen
[Recensie] De vijf verhalen in Een Duitse fantasie door Philippe Claudel spelen zich af in het Duitsland van de twintigste eeuw. De tweede wereldoorlog is de verbindende factor. Hoewel ze verder vooral los van elkaar staan is er nog iets anders dat sommige verhalen aan elkaar knoopt: Viktor. De schrijver laat in het midden of de persoon die in meerdere verhalen terugkeert dezelfde persoon betreft. Soms lijkt dat onmiskenbaar het geval te zijn, in andere gevallen zou het ook op toeval kunnen berusten.
Het enige verhaal dat helemaal los van de andere lijkt te staan heet Gnadentod. Het is fictie, maar berust wel op ware gebeurtenissen. Het betreft de systematische moord op mensen met een beperking: Aktion T4. Het laatste verhaal heet Die Kleine en gaat over een meisje dat de resten van een lichaam vindt. Het kind houdt er wel wat aan over. Het lijkt er alleszins op dat het gaat om dezelfde persoon, een soldaat die in het openingsverhaal, Ein Mann, door het land strompelt. Aan het eind van de oorlog doolt hij tot op het bot verkleumd rond in lompen op zoek naar de bewoonde wereld. Deze man herinnert zich ene Viktor, een man die gruwelijke dingen uitspookte als bewaker van een kamp met gevangen Joden. In het daaropvolgende verhaal, Sex und Linden, speelt ene Viktor een bijrol. Dat is anders in het derde verhaal, Irma Grese.
Alle respect voor al het andere in dit mooie boek, maar dat is het verhaal dat mij het meest tot de verbeelding spreekt. Het draait om een meisje dat als een soort laatste kans een baantje in een verzorgingstehuis krijgt. Dat zij zich aldaar maar al te graag laat verleiden door de kok is geen onbelangrijke bijzaak, maar het gaat erom dat de verzorging van een oude man aan haar wordt toevertrouwd. Viktor is zijn naam. Afgetakeld, niet tot spreken in staat, hij moet bij alles worden geholpen. Het zou zomaar eens die Viktor uit Ein Mann kunnen zijn die nu een vergelijkbare behandeling krijgt als de Joden in dat andere verhaal.
Zou je dat karma kunnen noemen, ervan uitgaande dat het dezelfde Viktor is? De ultieme straf voor eerdere gruwelijke misdaden? Het meisje doet het niet bewust, ze kent zijn achtergrond niet maar langzaamaan krijgt zij aanwijzingen die in een bepaalde richting wijzen. Het contrast tussen de zich superieur wanende nazi die denkt zich alles te kunnen permitteren en de miserabele toestand aan het einde van diens leven is prachtig. Die behandeling komt hem toe, is eigenlijk nog mild, hoewel het nauwelijks mensonterender kan dan alhier beschreven.
Elk verhaal in Een Duitse fantasie is pijnlijk, schuurt, roept tegenstrijdige gevoelens op. Dezelfde persoon roept afkeer op, later mededogen en vervolgens krijg je gevoelens van genoegdoening. Verdient elke oude, hulpbehoevende man automatisch je mededogen of is het boontje komt om zijn loontje? Het is niet te beantwoorden, zeker niet als je een persoon slechts in een bepaalde fase van zijn leven meemaakt. Wanneer is iemand genoeg gestraft?
Een Duitse fantasie roept meer vragen, gedachten, dilemma’s op, stemt tot nadenken. De achtergrond, het kader is natuurlijk prachtig gekozen. Welk land roept meer gevoelens van tegenstrijdigheid op dan Duitsland in de twintigste eeuw? Dit zie je ook terug in de titel. De degelijkheid van Duitsers en de speelsheid van fantasie zijn begrippen die je niet snel met elkaar verbindt.
Het is een prachtig, tot nadenken stemmend, boek. Als je dat met zo weinig woorden kunt doen als Claudel in Een Duitse fantasie dan is dat een huzarenstukje.
—
Eerder verschenen op JKleest.nl
