Een mens als wij
[Recensie] Het is al vaker gedaan. Misschien omdat het zo verleidelijk is: Snijd uit het evangelie van Jezus alle verwijzingen naar God en hemel, skip de wonderen en andere bovennatuurlijke gebeurtenissen zoals de opstanding, en voilà: je houdt een geschrift over vol wijsheden, dat iedereen aan kan spreken. De Britse filosoof Julian Baggini is de laatste in de rij van schrijvers die Jezus proberen te ontdoen van zijn goddelijke status en presenteert als een mens als wij.
In zijn recent verschenen Evangelie zonder God, gaat hij op zoek naar de boodschap van Jezus die je overhoudt als je alle gelovige rimram uit zijn verhaal knipt. Hij doet dat letterlijk, door met schaar en lijm de vier traditionele evangeliën te lijf te gaan. Met de schaar knipt hij alle uitspraken weg die te maken hebben met de religieuze context en met lijm plakt hij de overgebleven fragmenten aan elkaar en maakt er een ‘hybride evangelie’ van, waarin de ethische leer van Jezus is samengevat. In het tweede deel van zijn boek vind je het resultaat. Het is handig om dat eerst te lezen, en vervolgens het eerste deel waarin hij op basis van deze compilatie, in tien hoofdstukken elementen uit Jezus’ morele filosofie presenteert.
Theologen en bijbelwetenschappers zullen meteen protesteren. Zo kun je niet met teksten omgaan, wil je ze tenminste een beetje recht doen. Jezus zonder God? Het evangelie zonder wonderverhalen? Snijd je dan niet het hart eruit?
Hoe problematisch de aanpak van Baggini ook lijkt, toch is het de moeite waard om hem in zijn poging te volgen. Want voor hem is belangrijk “Jezus te begrijpen op een manier die voor ons vandaag de dag zinvol is, zonder hem zo aan onze tijd aan te passen dat hij de kracht verliest om de vanzelfsprekendheden van de moderne wereld te bevragen en onderuit te halen” (p. 15). Hij is niet lichtvaardig te werk gegaan, heeft diverse theologen als gesprekspartners betrokken bij zijn project. Natuurlijk is zijn keuze een interpretatie, maar dat geldt net zo goed voor de evangeliën zelf.
In plaats van een afgerond geheel van ethische gedragslijnen, confronteert Jezus ons met een aantal morele uitdagingen, volgens Baggini.
Het gaat Jezus om een perspectiefwisseling, om transformatie van je zelf of om wat we vandaag ‘persoonlijke groei’ zouden noemen. Maar het gaat net zo goed om karaktervorming, al zijn dat allemaal geen woorden die je uit de mond van Jezus zelf zult horen. Het past in Baggini’s poging om Jezus begrijpelijk en verteerbaar te maken voor eigentijdse mensen.
Jezus heeft een eigenzinnige visie op gezag en traditie. Zijn boodschap én praktijk van nederigheid staan in schril contrast met de door de kerk vaak afgedwongen gehoorzaamheid aan het hiërarchisch gezag. Zelf heeft de Britse filosoof zich ontworsteld aan een beklemmende religieuze opvoeding en de opluchting daarover lees je regelmatig tussen de regels door. Hij concludeert dan ook:
“Het lijdt weinig twijfel dat als we de Jezus van het evangelie van zijn goddelijke status ontdoen hij nog steeds een betrouwbaar moreel leraar is. Hij vraagt ons niet om louter op basis van gezag zijn leer te aanvaarden, maar om aandacht te schenken aan de noden van anderen, aan zijn eigen voorbeeld en aan onze eigen zwakheden. Hij wil dat we zelf nadenken…” (p. 145).
Is dat laatste niet filosofie bij uitstek?
De hedendaagse voorbeelden in het boek zijn soms verhelderend, net zoals de filosofische uitstapjes. Baggini houdt het leesbaar en begrijpelijk. Bevreemdend is het wel om zijn lof over Jean Vanier te lezen, de stichter van de Arkgemeenschappen, waarvan dit voorjaar bekend werd dat hij zich op grote schaal schuldig heeft gemaakt aan seksueel misbruik. Misschien kwam dat nieuws te laat voor het Engelse origineel, maar dit had in de vertaling wel een verklarende aantekening verdiend.
Ondanks de sympathie die je kunt hebben voor de aanpak van Baggini, is het resultaat niet altijd even overtuigend. Maar, dat zegt de theoloog in mij. Het blijft de vraag of je de leer van Jezus volledig kunt seculariseren, zonder daarmee essentiële elementen van diens eigen geloof kwijt te raken. En dan hebben we het nog niet eens over het geloof van zijn volgelingen, ontstaan na zijn dood.
Dat geloof van wat de kerk is geworden, heeft aan de wieg gestaan van de evangeliën, die dus geen neutrale biografieën zijn. Ze kleuren het beeld van Jezus al in. Wie Jezus werkelijk is geweest, wat hij echt gezegd heeft, laat staan bedoeld, blijft daarmee buiten onze greep.
Het heeft iets ironisch om bij lezing van Evangelie zonder God te ontdekken, dat als je het wonderlijke en bovennatuurlijke weghaalt, het verhaal van Jezus daar niet per se begrijpelijker door wordt. Zijn figuur blijft mysterieus. Ik zou dat zelfs een geruststelling willen noemen, en ook dat zeg ik als theoloog.
—
Eerder verschenen op Bert Altena en op Nieuw wij