Frujetta’s eten op een zonnige oorlogsdag
‘In de Babylonische talmoed wordt opgemerkt dat de mens twee keer sterft. Eerst gaat hij dood en dan raakt hij vergeten. Uit verzet werd dit boek geschreven.’
Deze opening schiep bij mij de verwachting in dit boek enkele joodse mensen te leren kennen, te lezen over hun leven en te zien hoe het net zich langzaam rond hen sluit. Grote verhalen, met een ongelukkige afloop, waarvoor je woorden kunt gebruiken als ‘indringend relaas’ en ‘aangrijpend’. Grote verhalen vind je echter niet bij Heeresma, die uit zijn eigen herinneringen put. Hij was maar een kleine jongen in de jaren veertig die, net als andere burgers, niet precies wist wat er gebeurde. Heeresma roept beelden op door anekdotes en terloopse opmerkingen.
Het gezin Heeresma heeft een stijl van rustige observatie. Bij hen thuis geen paniek, ontzetting of veroordeling, maar rust. ‘In mijn huis geen angst,’ zegt de moeder, en zegt daarmee feitelijk dat angst een keuze is. Het gezin doet bijvoorbeeld al snel niet meer mee aan de gang naar de schuilkelders die gemaakt moet worden bij het luchtalarm, omdat ze deze als nutteloos ervaren.
De vader, alom gerespecteerd als wijs Schriftgeleerde, laat zich niet meeslepen in de wereld van het absurde. Als zijn zoon hem vraagt waarom overal bordjes ‘verboden voor joden’ opgehangen worden, antwoordt zijn vader: ‘omdat het rijmt.’ Dit is geen flauw grapje of berusting, maar een weigering om mee te denken in het systeem. Elke andere verklaring voor het ophangen van de bordjes is even geldig of ongeldig als deze.
Wat Heeresma vooral toont in zijn beschrijvingen, is wat oorlog met mensen doet. Hij toont mensen die bang, naïef of dapper zijn, die profiteren of een doel in het leven vinden door de nieuwe situatie. Zo vertelt hij bijvoorbeeld hoe de vrijwillige luchtbeschermers een brandoefening houden. Met veel vertoon bedienen ze de slecht werkende blusapparaten, waarbij ze zelf onbedoeld helemaal nat worden. De riemen die ze dragen op hun geïmproviseerde uniformen verraden dat het eigenlijk maar een bij elkaar geraapt zooitje is; Heeresma beschrijft uitgebreid wat de heren uit de kast hebben gehaald, van damesceintuur tot padvindersriem.
De joodse vrienden en kennissen worden haast terloops beschreven. Ze zijn er, bang of zich veilig wanend, omdat ze op een bepaalde lijst staan, en dan zijn ze er niet meer. Heeresma staat diverse malen tevergeefs voor deuren. Hier zijn het ook weer de details die feilloos schetsen wat oorlog met mensen doet: de ene keer wordt hij weggejaagd als hij naar een joods vriendje vraagt, een andere keer doet een buurvrouw haar best om juist heel aardig te zijn.
Zo schetst dit boek een beeld van het dagelijks leven in die tijd. Vaak geeft Heeresma in een paar zinnen aan wat de situatie is, soms echter laat hij de jongere lezer met vragen achter. Ik weet niet wat wat voor winkel de Vana is en waar de slogan ‘Wat een haartje met zo’n Bulgaartje’ vandaan komt. Ik kan mij verder wel iets voorstelen bij een snoepje genaamd Frujetta, maar ik had liever met Heeresma in die winkel gestaan om dat snoepje te kopen.
Van de namen Paulus de Ruiter, Max Blokzijl en Toni Goedewaagen weet ik dat ze verbonden zijn met ‘foute propaganda’, maar niet meer dan dat. Dat is jammer, omdat Heeresma op andere punten laat zien dat hij goed in staat is uitleg te geven en te laten zien, zonder daarbij belerend te worden.
Heeresma zegt in het boek zelf over ene meneer Vijg: ‘Ik gedenk hem soms, zij het zonder bijzondere gevoelens. Maar ja, iemand moet het toch doen…’ Dat is wat de meeste beschrijvingen van Heeresma oproepen: het is goed dat deze mensen in een boek staan, maar bijzondere gevoelens worden voor hen niet opgeroepen. Dit boek verdient daarmee geen aanbeveling als verzet tegen het vergeten, maar legt wel treffend vast wat dagelijks leven in oorlogstijd betekent.
