Denken over waarheid
[Recensie] Ligt de waarheid onder vuur? We zijn geneigd ja te zeggen: de opkomst van begrippen als fake news en alternative facts hebben bijgedragen aan het idee dat we leven in een posttruth-tijdperk. Volgens de Engelse publieksfilosoof Julian Baggini is het echter “voorbarig en misplaatst” om over post-waarheid te spreken; alleen deze term al is een teken dat we nog in het belang van waarheid geloven. Toch is er onmiskenbaar iets aan de hand met ons waarheidsbegrip en de rol ervan in de samenleving. In een aldoor complexer wordende wereld wordt het steeds moeilijker om zicht te houden op hoe en door wie de waarheid wordt vastgesteld, wat ons een gevoel van onmacht kan geven over de vraag wat waarheid en wat leugen is. Om het geloof in waarheid toch hoog te houden is het daarom van belang om de complexiteit van ‘de waarheid’ in kaart te brengen, wat Baggini doet door te “inventariseren welke verschillende soorten echte en veronderstelde waarheden er zoal zijn, en [te] leren hoe we hun echtheid kunnen testen.”
Deze inventarisatie krijgt in Een kleine geschiedenis van de waarheid, Troost in tijden van nepnieuws, vorm in een tiental hoofdstukken waarin verschillende soorten waarheden worden behandeld, zoals ‘gezaghebbende waarheden’, ‘morele waarheden’ en ‘holistische waarheden’. Allereerst valt op dat dit nauwelijks een geschiedenis genoemd kan worden. Zoals Baggini zelf al aankondigt in de inleiding, is zijn doel niet om een chronologische geschiedenis van de waarheid te schrijven, juist omdat een complex begrip als waarheid geen lineaire geschiedenis kent. Gevolg is echter dat de geschiedenis uit de titel wel erg klein wordt gemaakt: zij fungeert hier enkel nog in de vorm van historische voorbeelden van het gebruik of misbruik van bepaalde soorten waarheden.
Dat doet niets af aan de waarde van dit boekje. De tien hoofdstukken geven een veelzijdige kijk op het begrip waarheid, en doen dit bovendien op genuanceerde wijze. Van iedere soort waarheid wijst Baggini ons op de waarde, maar waarschuwt ons ook voor de gevaren. Zo gaat het eerste hoofdstuk over ‘eeuwige waarheden’, de waarheden die ons worden geopenbaard in heilige teksten. Baggini maakt zich hard voor de redelijkheid van het geloof in deze waarheden, die, omdat ze andersoortige waarheden zijn, kunnen bestaan naast de empirische feiten over de wereld waarmee ze op het eerste oog lijken te botsen. Eeuwige waarheden worden pas een probleem wanneer ze worden voorgesteld als concurrerend met deze seculiere, empirische waarheden: ze worden dan voer voor fundamentalisme. Ook in het hoofdstuk over ‘esoterische waarheden’ valt Baggini’s genuanceerdheid op. Esoterische waarheden zijn verborgen waarheden die, wanneer ze worden verondersteld te bestaan, de basis vormen voor complottheorieën. Dit zal voor de meeste lezers klinken als een verkeerde vorm van waarheid. Baggini laat echter zien dat complottheorieën weliswaar het gevolg zijn van een doorgeschoten cynisme, maar dat esoterische waarheden wel degelijk bestaan en ons nopen tot een scepticisme dat het midden houdt tussen het naïef “accepteren van de officiële versie van de waarheid en […] het paranoïde geloof in onwaarschijnlijke alternatieven”.
Baggini slaagt erin om verschillende vormen van waarheid op uiterst toegankelijke en heldere wijze uiteen te zetten. Ook voor wie niet gewend is te filosoferen over wat waarheid betekent, weet Baggini zo te schrijven dat de verschillende perspectieven op een toch ogenschijnlijk eenduidig begrip (“waarheid is toch gewoon wat waar is!”) zeer begrijpelijk worden, zelfs bijna vanzelfsprekend, alsof we eigenlijk al bekend zijn met al die verschillende versies van waarheid. Toch moet voor die toegankelijkheid ook een prijs worden betaald. De hoofdstukken blijven, mede door hun geringe lengte, aan de oppervlakte; in plaats van het daadwerkelijk doordenken van de verschillende vormen van waarheid, leveren zij eerder aanzetten tot denken. Ook dwingt Baggini’s aanpak hem om keuzes te maken die niet altijd even goed uitpakken. Zo waren de hoofdstukken over ‘beredeneerde waarheden’ en ‘empirische waarheden’ gebaat geweest bij een uiteenzetting over het denken van Immanuel Kant, die het rationalisme en empirisme samen liet komen in zijn kennisleer; zelfs wanneer volledigheid geen doel is en er geen lineaire geschiedenis wordt geschreven, is Kant van dusdanige invloed geweest en bood hij zo’n nieuw perspectief dat hij niet had mogen ontbreken in dit boek.
Hoe genuanceerd Baggini ook te werk is gegaan, achter zijn ‘neutrale’ presentatie gaan wel degelijk vooronderstellingen schuil. Dit vormt op zichzelf geen probleem, maar zijn beoogde neutraliteit was overtuigender geweest wanneer hij zijn eigen uitgangspunten had geëxpliciteerd. Zo lijkt hij in zijn behandeling van ‘relatieve waarheden’ weliswaar dit soort waarheden te erkennen, maar zij zijn alleen waar in zoverre zij verschillende perspectieven op eenzelfde objectieve wereld bieden; deze relatieve waarheden kunnen elkaar zo aanvullen om tot een steeds vollediger beeld van deze principieel kenbare objectieve wereld te komen. Dat is een legitiem standpunt, maar zonder argumentatie ook een filosofische aanname.
Een kleine geschiedenis van de waarheid is een toegankelijk en begrijpelijk boek voor wie niet bekend is met het filosoferen over waarheid, maar zich niettemin eens verder zou willen bezinnen op dit begrip. Het biedt een gevarieerde, genuanceerde en tevens actuele kijk op waarheid, en gebruikt herkenbare voorbeelden om de complexiteit hiervan begrijpelijk te maken. Omdat Baggini ervoor kiest bestaande filosofische ideeën en theorieën niet als uitgangspunt maar slechts her en der als voorbeelden te gebruiken, en omdat een register, bronnenlijst en verdere leessuggesties ontbreken, is het boekje niet erg geschikt als introductie in het filosoferen over waarheid. Als verdieping bij een door de actualiteit aangewakkerde belangstelling in ons waarheidsbegrip is het echter goed geslaagd.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
