Binnen zonder kloppen
[Recensie] Nachtmerries kunnen er ineens zijn, zonder vooraankondiging kunnen ze de slaap verstoren. Een waanzinnig begin van Hans Fallada komt ook meteen binnen. Het begint vlak na de capitulatie van Duitsland en de hoofdpersoon wordt telkens door dezelfde nachtmerrie geplaagd. Dr. Doll droomt telkens dat hij op de bodem van een reusachtige bomkrater ligt, op zijn rug en met zijn armen dicht tegen zijn zij gedrukt in nat, geel leem. Hij weet dan nog niet dat de volgende vijftien maanden van zijn leven een nachtmerrie zullen zijn. De originele Duitse titel: Der Alpdruck, (de nachtmerrie) klinkt veelzeggender dan de vertaalde.
Grotendeels autobiografisch
Een waanzinnig begin is de laatste autobiografische roman van Fallada. Hij was ooit een veelgeroemd schrijver maar is tijdelijk in de vergetelheid geraakt. Fallada is daaraan ontrukt na de heruitgave van Jeder stirbt für sich allein, vertaald als Alleen in Berlijn. In de laatste jaren van zijn leven schreef de begin 1947 overleden Fallada in maniakaal tempo boeken. Hij werkte volgens eigen zeggen als een molenpaard om geld te verdienen. Dat was hard nodig, hij zat aan de grond, net als Dr. Doll, de hoofdpersoon in deze grotendeels autobiografische roman.
Eindelijk is het zover, de Russen zijn er om de Duitsers te bevrijden van het naziregime. Dr. Doll ziet tot zijn afgrijzen dat veel van zijn landgenoten in de ontkenningsstand schieten naarmate er meer bekend wordt over de gruwelen die de Duitsers hebben gepleegd. Doll haatte de nazi’s en denkt daaraan de legitimiteit te mogen ontlenen zich daarvoor niet te hoeven schamen. Hij kon niet vermoeden dat het zo erg was. “Hier heb ik mij niet medeplichtig aan gemaakt!” Zelfbedrog, zo moet hij erkennen.
“Jawel, dacht hij dan. Ik héb het begin van de Jodenvervolgingen gezien. Later heb ik vaak gehoord hoe Russische krijgsgevangenen werden behandeld. Ik was er diep in mijn hart wel verontwaardigd over, maar heb er nooit wat tegen gedaan. Zelfs als ik toen al had geweten wat ik nu van al die gruweldaden weet, had ik vermoedelijk niets gedaan – behalve hulpeloos haten…”
Doll schiet in een depressie en zoekt met zijn vrouw zijn toevlucht tot morfine, “de kleine dood.” Gedurende ruim een jaar leiden zij een nauwelijks menswaardig leven, als verslaafde ratten zijn zij wanhopig op zoek naar voedsel, onderdak en vooral de roes.
Geschiedenis van een ziekte
In Een waanzinnig begin manifesteert die ziekte zich op meerdere niveaus. Behalve het kleinmenselijke leed van Doll en zijn vrouw gaat het natuurlijk ook om de Duitse samenleving als geheel. Het genezingsproces (voor zover je van genezing kunt spreken) is laat op gang gekomen en is nog steeds niet helemaal voltooid. Zie bijvoorbeeld ook hoe de Duitse uitgeverijen omgingen met het confronterende De nazi en de kapper van Edgar Hilsenrath.
Fallada is niet een schrijver van wie je literaire hoogstandjes moet verwachten. Zijn taalgebruik is niet bijzonder net als de constructie van deze roman. Zijn laatste boeken heeft hij in korte tijd geschreven alsof er duivels moesten worden uitgedreven en dat zie je terug. Af en toe zijn er wel heel rake observaties. Doll had zijn vrouw ”branding” genoemd vanwege haar vermogen eindeloos door te babbelen:
“Hij zei dat ze hem aan de permanent ruisende zee tijdens lange strandwandelingen van vroeger herinnerde.”
Het is een uitzondering. Een waanzinnig begin moet het hebben van het verhaal, van de vertelkracht van Fallada. Dat is genoeg. Om binnen te komen is nadrukkelijk kloppen niet nodig.
—
Eerder verschenen op jkleest
