"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Een wereld vol patronen

Zondag, 3 februari, 2019

Geschreven door: Rens Bod
Artikel door: Karl van Heijster

Kennis: the greatest hits

[Recensie] Filosofen, theologen, wetenschappers en existentialistische dromers hebben zich eeuwenlang afgevraagd waarin de mens zich van de dieren onderscheidt. Eén van die eigenschappen, is de volslagen unieke gaven om patronen in de wereld te herkennen en deze met onderliggende principes te verklaren. Het is een praktijk die de mens geen windeieren gelegd heeft, getuige de luxe waarin een steeds groter deel van de mensheid in mag delen, en de indrukwekkende hoeveelheid kennis die in de loop van de eeuwen opgebouwd is. Het ruim 400 pagina’s tellende Een wereld vol patronen van Rens Bod beschrijft in elk geval alleen nog maar het topje van die ijsberg. Zijn schets van de ontwikkeling van kennis door de eeuwen heen is noodzakelijkerwijs oppervlakkig, maar intrigeert door de veelvuldig onverwachte dwarsverbanden.

Bod plaatst de grote wetenschapsdisciplines – wiskunde, astronomie, natuurkunde, maar ook taalkunde, rechtswetenschap en geschiedenis, onder andere – in een alles overkoepelende historie. Zijn opzet is haast absurd groots. De wetenschapsgeschiedenis van de hoogleraar Digial Humanities bestrijkt een periode van de prehistorie tot ongeveer 1800 (met wat vooruitwijzingen naar de twintigste eeuw), en laat geen beschaving onbesproken. Van de vroegste domesticatie van wilde dieren tot de nieuwste innovatie in astronomische modellen: de Europese, Indische, Chinese, islamitische en Afrikaanse zoektocht naar patronen wordt zij aan zij beschreven. Dat levert interessante contrasten op. Zo was Aristoteles nog van mening dat er een constante kracht nodig was om een lichaam in beweging te houden. Zijn Chinese tijdgenoten trokken daarentegen precies de tegenovergestelde conclusie: een lichaam bewoog, tenzij tegengehouden door een externe kracht. Het zou nog eeuwen duren voordat de Europese wetenschappelijke revolutie diezelfde conclusie zou trekken.

Algoritme

De schat aan informatie die Bod opentrekt varieert van interessante weetjes tot onverwachte hypothesen. De zestig minuten die onze uren tellen blijken een eeuwenoude erfenis van het zestigtallige Babylonische rekenkunde. Het woord ‘algoritme’ is afgeleid van Al-Khwarizmi, de islamitische wiskundige die het Indiase talstelsel (en daarmee het getal 0) in Europa introduceerde. En de empirische cyclus, waarin theorie en empirie elkaar wederzijds beïnvloeden, vindt zijn oorsprong in het werk van de eerste humanisten, voordat de exacte wetenschappen haar overnamen. Sterker nog, Galileo Galilei zou er via de muziekwetenschappelijke experimenten van zijn vader Vincenzo mee in aanraking zijn gekomen. Bods brede perspectief legt bloot hoe ideeën uit de ene discipline, beschaving en periode steeds tot innovaties in de andere leiden.

Heaven

Deze aanpak leidt helaas ook tot een fragmentarisch geheel. Dezelfde wetenschappers komen in verschillende paragrafen aan de orde, en een wetenschappelijke innovatie kan pas eeuwen later weer ergens naar boven drijven. Een wereld vol patronen leest zo eerder als een greatest hits van de menselijke kennis, dan als een goed doorlopend verhaal. Dat is jammer, maar zeker geen onoverkomelijk probleem. Zoals een goede compilatie een onmisbare stap kan zijn in de zoektocht naar je favoriete band, kan Bods wetenschapshistorische overzichtswerk naar kennis hongerende lezers helpen op weg naar de patronen en principes die hen en de wereld een stap verder zullen helpen.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles