"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Europeanen - het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur

Woensdag, 26 februari, 2020

Geschreven door: Orlando Figes
Artikel door: Gaëtan Regniers

Een trio op de trein

Figes over kosmopolitisch 19e eeuws Europa

[Recensie] Met Natasja’s dans (Russische cultuurgeschiedenis), Fluisteraars (Stalins vervolgingen), De Krimoorlog (niet die van 2014, maar die van 1854-1855) bewees Orlando Figes eerder al dat hij de gave heeft om een complex verhaal bevattelijk te vertalen voor een groot publiek. Dat is met Europeanen het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur niet anders.

Het kosmpolitische Europa van de 19e eeuw dat Figes in Europeanen tot leven wekt, steekt fel af tegen de actualiteit van de dag. Voor Figes is het boek niet toevallig de verwerking van een trauma nu het Verenigd Koninkrijk Brexitgewijs koos voor splendid isolation. De auteur wisselde zijn Britse identiteit prompt in voor een Duits paspoort (moeder Figes ontvluchtte destijds als Joodse Duitsland). Ontstaan uit persoonlijke betrokkenheid doet Europeanen een appel aan de “verbindende kracht van de Europese beschaving” (p. 543).

Figes schrijft non-fictie met de flair van een romancier. De centrale plot in Europeanen speelt zich af rond een merkwaardige ménage à trois: de Russische schrijver Ivan Toergenjev, de Frans-Spaanse operadiva Pauline Viardot-Garcia en de Franse kunstcriticus Louis Viardot. De laatste twee vormen een echtpaar, maar Toergenjev was decennialang een ‘innige vriend’ van het koppel (lees: had een liefdesverhouding met Pauline) en woonde bij hen in. De drie hoofdpersonages zijn kunstzinnige en kosmpolitische Europeanen die zich met gemak in verschillende Europese talen uitdrukten en voor wie de notie ‘vaderland’ weinig emotionele lading had. Toergenjev en de Viardots resideerden in Parijs en Bougival, maar waren ook lange tijd thuis in het Duitse Baden-Baden. De Russische schrijver schakelde moeiteloos over van Frans naar Duits, al was zijn Engels naar verluidt wat roestig. Ook de Viardots waren echte wereldburgers, of beter: Europeanen.

Boekenkrant

De rode draad in het betoog vormt de opkomst van de spoorweg, die volgens Figes de motor was de culturele eenmaking van Europa, lang voor er van de Europese Unie sprake was. Literatuur reisde door Europa, vooruitgestuwd door (vooral Franse) tijdschriften die internationaal gelezen werden. Er ontstond een markt voor vertalingen waardoor men zowel in Frankrijk, Nederland of Italië dezelfde romans ging lezen. Maar de spoorwegen zorgden er ook voor dat grotere aantallen toeschouwers en bezoekers naar de theaters en musea de weg vonden naar de provinciesteden, en de programmatie van de cultuurhuizen kende van de weeromstuit een langere omlooptijd wat dan weer de aanzet was tot canonvorming: een repertoire van klassiekers die steeds herhaald werden. Idem dito in de muziek waar de ‘klassieke’ muziek zoals we die vandaag nog kennen met epigonen als Bach, Mozart en Beethoven vorm kreeg. Artiesten konden dankzij de trein zelf gemakkelijker en verder op tournee gaan zodat het commerciële kunstcircuit op alle vlak gestimuleerd werd.

Dat het toerisme kon doorbreken dankzij treinverbindingen hoeft niet te verbazen. Figes doet onder andere het verhaal van Thomas Cook uit de doeken, dat na het recente faillissement ongewild relevant is. Cook organiseerde niet enkel reizen, maar bood ook excursies aan en maakte afspraken met hotels: het vouchersysteem was geboren, een voorproefje van de all-inclusive-vakanties.

Volgens Figes waren het de gedeelde kunstvormen die een Europese culturele identiteit tot stand brachten, eerder dan de gezamenlijke Joods-christelijke erfenis of gedeelde politieke overtuigingen. In die zin sluit het boek aan bij de VPRO-documentairereeks ‘Made in Europe’ waarin auteur Dimitri Verhulst in 2017 op zoek ging naar gedeelde Europese cultuuruitingen uit de twintigste eeuw. Het schoeien van de Europese identiteit op culturele leest is misschien wel een manier om het Europees denken in post-Brexittijden vorm te geven.

Soms gaat Figes met zijn ‘de trein zette alles in gang’-redenering uit de bocht. ‘In Duitsland waren boekhandels net zo oud als de spoorwegen zelf’ is een stelling die moeilijk hard te maken valt. Dat de trein een impuls gaf aan ontspanningsliteratuur is aannemelijk, maar om een oorzakelijk verband te leggen met het ontstaan van het genre als het kortverhaal daarvoor moet je met bewijzen komen (en dat doet Figes niet). De geslaagde metafoor van de trein als motor van culturele verandering boet hierdoor aan waarde in, en dat is jammer want het is duidelijk dat technologische innovatie een katalysator was van culturele massificatie, al moet men ook rekening houden met de aanbodzijde. Het is niet omdat de technologie mogelijkheden schept dat er ook meteen een markt voor is. Was de alfabetisering niet sterk toegenomen in de negentiende eeuw, dan hadden kranten niet zo’n hoge vlucht kunnen nemen, treinverbindingen of niet. Figes focust op de elite en opkomende burgerij en verwaarloost zo de economische en sociale ontwikkelingen en de grote massa mensen die andere besognes had dan de laatste opera van Wagner of het jongste werk van Maupassant. De kosmopolitische Europese elite is slechts een kant van het verhaal, zoals de Brexit nog eens duidelijk heeft gemaakt.

Terug naar het trio: Toergenjev en de Viardots lenen zich goed om Figes’ verhaal aan op te hangen. De Russische schrijver staat voor de verbreiding van de Russische literatuur in het westen, waar hij zich onvermoeibaar voor inzette. Ook Russische componisten zoals Tsjaikovski en Rimski-Korsakov vonden in hem een ambassadeur van de Russische cultuur in West-Europa. Als de meest gefêteerde operazangeres van haar tijd en dankzij haar vele tournees was Pauline Viardot een ster op Europees niveau. Louis Viardot was dan weer een invloedrijk kunstcriticus wiens museumgidsen de idee schraagden van thematisch ingerichte musea, zoals we het Louvre, Prado en Rijksmuseum vandaag kennen.

Wie wil ondergedompeld wil worden in een – en dat kan niet genoeg beklemtoond worden – erg leesbare culturele geschiedenis van Europa zal in Europeanen heel wat stof tot nadenken vinden.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles