"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Europeanen

Donderdag, 17 december, 2020

Geschreven door: Orlando Figes
Artikel door: Bert Overbeek

Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur

[Signalering] In de 19de eeuw, zo luidt de centrale stelling van Figes’ boek, ontstond een waarlijk kosmopolitisch-Europese cultuur. Op het gebied van de muziek, de literatuur en de beeldende kunsten beïnvloedden de makers elkaar over de grenzen van de nationale staten heen. Hiermee onverbrekelijk verbonden was het ontstaan van een internationale kunstmarkt. En deze werd op zijn beurt weer mogelijk gemaakt door technologische ontwikkelingen, zoals verbeterde druktechnieken, de fotografie en vooral de spoorwegen die vanaf de jaren 1840 de verschillende Europese cultuurcentra met elkaar verbonden. Om deze ontwikkelingen zichtbaar te maken, heeft Figes ervoor gekozen de levenslopen van drie cultuurdragers centraal te stellen: de operazangeres Pauline Viardot, haar echtgenoot, de schrijver en kunstcriticus Louis Viardot, en haar minnaar, de Russische schrijver Ivan Toergenjev. Zij reisden permanent heel Europa door en kenden een groot deel van de Europese culturele elite. Ook waren zij belangrijk als middelaars tussen de verschillende nationale culturen.

Door de keuze van deze hoofdpersonen blijven andere kosmopolitische aspecten echter buiten beeld, zoals het eveneens internationaal georiënteerde socialisme. Ook de keerzijde van het culturele kosmopolitisme, het nationalisme, blijft onderbelicht. Figes interpreteert dit vooral als een reactie op het kosmopolitisme. Dat is te eenvoudig. Nationaalculturele ontwikkelingen hadden vaak een eigen dynamiek. De opkomst, bijvoorbeeld, van de Duitse zangverenigingen en muziekfeesten na 1815 was niet alleen belangrijk voor de verspreiding van een ‘serieuze muziekcultuur’, zoals Figes stelt, maar vooral ook van nationaal-Duitse sentimenten. En aan de basis van deze organisaties lagen dezelfde technologische ontwikkelingen die ook het ontstaan van de internationale kunstmarkt mogelijk maakten. Ondanks deze kanttekeningen geeft Figes een overtuigend, fascinerend en uitermate leesbaar beeld van de kosmopolitische cultuur die in de Eerste Wereldoorlog ten onderging.

Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine

Boekenkrant