Menselijker en intelligenter computers
De eerste zin
“Wij! Wij ronken! Wij schellen!”
Recensie
S is een briljante jongeman die in naam van denktank DAAAD aan een manifest werkt dat oproept tot een nieuw inzicht in mens en wereld. In tegenstelling tot zijn vader, een technocratische partijleider die beweert dat politiek een zaak van computeralgoritmes is, neemt hij het op voor de mens. Waar vader er bijvoorbeeld van overtuigd is dat immigratie geen zaak is van wilde sentimenten, maar wel van het berekenen hoeveel immigranten een land aankan zonder dat het in moeilijkheden komt, denkt S daar helemaal anders over. Hij wil die computers waar zijn vader alles mee wil berekenen juist voeden met kunst, filosofie en poëzie, om hen menselijker en intelligenter te maken. De Deense filosoof Søren Kierkegaard had het in de negentiende eeuw al over de ‘Probemensch’ die in tijden van cultuurcrisis een uitweg voor de mensheid moest bedenken. S wil zo’n nieuwe Søren zijn, de vader van een eenentwintigste ‘Probemensch’.
Sander Pleij tast in zijn debuutroman Explicador de grenzen van de menselijke identiteit en het menselijk kunnen af, en hij combineert daarbij computerwetenschap en A.I. met een diepmenselijk verhaal over kwetsbaarheid, liefde en eenzaamheid. Pleij schrijft met net zoveel overtuiging over algoritmes als over de eerste keer dat S de borsten van een meisje aanraakte, een gênante ervaring die verteld wordt vanuit het standpunt van S zelf en literaire toppen scheert.
Explicador is een ambitieuze roman. Pleij geeft het verhaal van S immers een historische pendant in dat van Paul Van Ostaijen, die in 1918 met zijn Emmeke naar Berlijn vluchtte en daar terechtkwam in dadaïstische kringen. Een eeuw geleden maakte Europa net zo’n grote crisis door als vandaag lijkt Pleij ons te willen tonen, waarbij hij een paar uitstapjes maakt naar Italië om ook Marinetti en zijn futuristen een podium te geven. Waren zij met hun verering van vliegtuigen en racewagens niet net zo blind voor wat menselijk is als de computernerds van vandaag?
Het mooie is dat Pleij geen lessen spelt. Ga de wereld in, kijk, lees en doe ervaringen op, geeft hij zijn lezers mee, en vergeet nooit wat Ster weet, de halfzus van S, een wat simpel meisje dat een armoedig bestaan leidt en de op de geoogste velden achtergebleven gewassen verzamelt: “De beste bonen raap je bij maanlicht.”
3 vragen aan Sander Pleij
In de tijd van de stomme film was een explicador iemand die tijdens de voorstelling uitlegde wat er op het scherm te zien was. Hebben wij vandaag maatschappelijke en culturele explicadors nodig?
Pleij: “Wel honderdduizend. We moeten allemaal constant bezig zijn met onderzoek doen naar wat de mens is. Dat moeten we niet overlaten aan mannetjes achter computers, maar in handen geven van schrijvers, kunstenaars en denkers. Zo kunnen we richting geven aan die mannetjes. Maar we mogen ons daarbij natuurlijk niet afkeren van de techniek. Avinas Changa experimenteert bijvoorbeeld op een heel ongewone manier met VR-brillen. In plaats van er je een achtbaanervaring mee voor te spiegelen, gebruikt Changa ze om te onderzoeken wat empathie is en hoe we die kunnen ontwikkelen. Zo moeten we nadenken over deze ontwikkelingen, en niet zoals de tech-industrie die maar in een ding geïnteresseerd is, mensen prikkels geven opdat ze hun beurs trekken.”
We hebben dus nood aan een nieuw dadaïsme dat een beetje keet schopt?
Pleij: “Het dadaïsme wou meer dan zomaar wat keet schoppen. Het wou de burgerlijke logica tot in het absurde doortrekken, tot die in elkaar zou storten en vervangen kon worden door iets nieuws. Er zat dus ook iets constructiefs in. Vandaag is de situatie natuurlijk anders dan een eeuw geleden. Ik wil geen nieuwe ideologie aandragen, maar de mensen die mijn boek lezen laten voelen wat menselijke creativiteit is, en hen doen inzien dat de mens meer is dan een computeralgoritme. Ik wil de wereld echt aanzetten om vanuit de cultuur over de toekomst te gaan nadenken. Dit is het moment dat de denkers, de dromers en de creatievelingen in actie moeten komen.”
Het manifest van S lijkt soms een beetje een afrekening met zijn vader. Jouw eigen vader is de bekende historicus Herman Pleij. Woog die vaderlijke druk op je schouders tijdens het schrijven?
Pleij: “Mijn vader is voor mij nooit die bekende historicus geweest die hij voor de buitenwereld was. Hij was gewoon de man waarmee ik iedere dag aan tafel zat en die me daarna naar bed stuurde. Wel van invloed was dat ik opgroeide in een huis met duizenden boeken. Ik zat altijd door die boeken heen te grazen en was een beetje als S., die het gelukkigst is als vrij onderzoeker en gewoon alles wil weten. Ik vind ook dat wij allemaal zo’n onderzoekers moeten zijn.”(
Eerder verschenen in Knack
