Fraai, meerstemmig muziekstuk met schrille uithalen
[Blog] Het winnen van de Nobelprijs voor de literatuur, verklaarde de Peruaanse schrijver Mario Vargas Llosa een paar jaar geleden in een interview, was natuurlijk leuk en aardig, maar het verbleekte wat hem betreft bij de eer om zijn werk uitgegeven te zien in de prestigieuze Bibliothèque de la Pléiade van de Parijse uitgeverij Gallimard. Vargas Llosa wist waarover hij het had: hij is op beide terreinen ervaringsdeskundige. De boeken uit de Pléiadereeks zijn het mooiste wat de Franse uitgeverswereld te bieden heeft, Franse auteurs laten zich tijdens een interview in hun studeerkamer graag fotograferen met op de achtergrond een batterij Pléiade-deeltjes als waarmerk voor intellectuele kwaliteit. Op dit moment bevinden zich onder de honderden schrijvers van wie werk is gepubliceerd in de legendarische reeks maar drie levende schrijvers (Vargas Llosa, Milan Kundera en de Franse dichter Philippe Jaccottet).
Maar weldra worden dat er vier. Vorig najaar werd bekend dat ook aan de Portugese schrijver Antonio Lobo Antunes een deel zal worden gewijd. De president van Portugal feliciteerde de auteur prompt in een officieel communiqué. Ook de schrijver zelf vond dit een grotere eer dan de Nobelprijs, liet hij weten, daarmee alsnog een lange neus trekkend naar zijn inmiddels overleden eeuwige rivaal, de Nobelprijswinnaar José Saramago, – de àndere grote Portugese romanvernieuwer van na de val van de Portugese dictatuur.
Het was een goede reden om nog eens in mijn boekenkast te duiken, en het boek te herlezen dat ik beschouw als het meesterwerk van Lobo Antunes: Fado Alexandrino. Het is een wat ouder boek, uit 1983. In latere werken dringt de schrijver weliswaar vaak nog verder door in de diepste lagen van de menselijke geest (hij is niet voor niets psychiater van zijn vak), maar het bijzondere van Fado Alexandrino is, dat het boek vijf hoofdpersonen heeft. Dat geeft ruimte en plaats voor meerstemmigheid: Fado Alexandrino is een boek als een stuk kamermuziek, waarin elke stem van belang is en zijn onverwisselbare eigen partij heeft, en waar het geheel der stemmen meer is dan de som der delen. Maar het is wel een muziekstuk vol schelle uithalen en schrille dissonanten.
De vijf hoofdpersonen zijn voormalige militairen die tijdens een met drank overgoten reünie in Lissabon herinneringen ophalen aan hun legertijd in Mozambique, een jaar of tien eerder. Het Portugese koloniale rijk struikelde een roemloos einde tegemoet. Uit de herinneringen van de militairen komen de uitzichtloosheid en wreedheid van de oorlog, maar vooral ook de verveling, messcherp naar voren.
Later op de avond komen herinneringen bovendrijven aan de Anjerrevolutie die in april 1974 een einde maakte aan de dictatuur. Lobo Antunes beschrijft dit sleutelmoment uit de recente geschiedenis van zijn land met een scherp oog voor komische en ontluisterende details. Zo wil een groepje communisten om aan geld te komen een bank overvallen met behulp van waterpistolen. Helaas blijkt de bank de dag tevoren te zijn gesloten.
Aan het slot van de avond zakken de mannen af naar het van schimmel en vochtvlekken doortrokken appartement van één hunner. Ze kijken terug op hun leven van na de revolutie. Voor ieder van het werd het bestaan een catalogus van alles wat er tussen mannen en vrouwen maar kan misgaan. De nacht loopt uiteindelijk uit op een tragi-komische passiemoord op één van de militairen.
De kracht van het boek schuilt vooral hierin, dat Lobo Antunes een vlijmscherp oog heeft voor al het knullige in het dagelijks leven, en dat daarbij juist uit de scherpte van de waarneming het mededogen blijkt met de kwetsbaarheid en de hulpeloosheid van zijn voortmodderende personages – zelfs wanneer zij, zoals in Fado Alexandrino niet zulke lekkere jongens zijn.
—
Eerder verschenen in Trouw
