"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Fascist worden

Zondag, 9 januari, 2022

Geschreven door: Michaela Murgia
Artikel door: Sanne Rombouts

Per ongeluk fascist

[Recensie] Maak van de leider een baas, creëer wijdverbreid ongenoegen en een gemeenschappelijke vijand, bied bescherming, schuw geweld niet, roem volkse eigenschappen en herschrijf de herinnering aan het fascisme uit het verleden. Zo kun je de adviezen uit Michela Murgia’s satirische boekje Fascist worden samenvatten. In dit essay wijst de Italiaanse schrijver op de kenmerken van de fascistische methode en legt daarmee de kwetsbaarheden van de democratie bloot.

Op de achterflap is te lezen dat we een handleiding mogen verwachten om fascist te worden. Na de inleiding volgen zeven hoofdstukken waarin Murgia steeds een onderdeel belicht van wat volgens haar de fascistische methode is. Murgia legt de nadruk op de methode omdat inhoudelijke fascistische ideeën aanvankelijk veel weerstand oproepen. En als je aan de slag gaat met de methode, dan ‘komt het allemaal vanzelf’, volgens de schrijver. Ze laat zien hoe het inzetten van de fascistische methode leidt tot macht en efficiëntie en hoe verleidelijk het daarom is om fascist te worden. Met behulp van de ‘fascistometer’ achterin kun je bepalen in hoeverre dat het geval is.

Kwetsbaarheden van de democratie
Wie over fascisme spreekt of schrijft, ontkomt niet aan de vraag wat we daar onder moeten verstaan. Murgia denkt bij de fascisten van nu aan “wie muren bouwt, wie zijn solidariteit beperkt tot zijn eigen mensen, wie groepen tegen elkaar opzet om beide onder de duim te houden, wie burgerlijke vrijheden inperkt, wie het recht op migratie weigert met de wet als wapen en de verantwoordelijkheid als alibi”. Ze plaatst fascisme steevast lijnrecht tegenover democratie. Met haar boek pleit Murgia vóór democratie. Elk hoofdstuk is een confrontatie met de kwetsbaarheden van democratie én een waarschuwing voor de fascistische methode. Dat nodigt uit tot meer acceptatie van de democratische manco’s. Immers, als fascisme het alternatief is, zullen we moeten leren omgaan met de zwakke punten van de democratie. De door Murgia beschreven ‘onuitstaanbare besluiteloosheid’, bijvoorbeeld, is altijd nog beter dan één autoritaire baas.

MeToo en de leider op de fiets
Het boek is geschreven vóór de coronacrisis, de fascistische reacties op de pandemie blijven ons dus bespaard. Afgezien daarvan herkennen we in dit boek veel actuele tendensen, zowel antifascistische als fascistische. Murgia gaat bijvoorbeeld in op de kansen die sociale media bieden voor fascisme: “nu iedereen […] een manier heeft om zijn eigen stem te laten horen, […] is de meest fascistische oplossing misschien wel juist om iedereen ook te laten praten.” Ook de vluchtelingenproblematiek, de MeToo-beweging, Black Lives Matter en homofobie zijn, al dan niet expliciet, te herkennen in het boek. Een enkele keer ligt daarbij de focus op Italië, maar dat is zo uitzonderlijk dat het boek ook daarbuiten relevant is.

Boekenkrant

Veel van de kenmerken van de methode blijken, in het grotere geheel, fascistisch te zijn, maar zijn dat niet noodzakelijk op zichzelf. Zo wijdt Murgia een aantal pagina’s aan het uiterlijke verschijnen van leiders: over het dragen van sweaters en joggingvesten, het ondernemen van fysieke uitdagingen en het zich op de fiets verplaatsen. Murgia maakt duidelijk dat we alert moeten blijven. Het lezen van dit werk nodigt uit om je bij alle beschreven, potentieel fascistische, fenomenen af te vragen of en waar deze terug te zien zijn in het huidige Nederland en daarbuiten, en welk risico daarin schuilt. Het gaat daarbij niet alleen om zien, maar zeker ook om horen en lezen.

Een belangrijke rol is weggelegd voor de taal: “de best manipuleerbare culturele infrastructuur die we hebben.” Murgia geeft in de verschillende hoofdstukken tal van voorbeelden van fascistisch ten opzichte van democratisch taalgebruik. Daarmee toont ze hoe de keuze van woorden bijdraagt aan verdeeldheid en angst, en daarmee een voedingsbodem voor fascisme vormt.

Onbedoeld fascisme, ook bij de schrijver
Binnen de satirische vorm lezen we een pleidooi voor de fascistische methode om daadwerkelijk fascistisch te worden. Het blijkt echter vooral een waarschuwing: ook wie fascisme als methode omwille van iets anders gebruikt zal uiteindelijk fascistisch worden. Fascist worden maakt duidelijk dat fascisme ook onbedoeld kan groeien. Murgia zegt daar in haar slotwoord zelfs over dat ze de fascistische gedachten uit het boek zelf ook op bepaalde momenten van haar leven gedacht heeft, “de zwaarste, oppervlakkigste, kwaadste of domste momenten”. De schrijver waarschuwt ons: “Het probleem is om vast te stellen wie er niet deels betrokken is bij de legitimering van het fascisme als methode, dat wil zeggen hoeveel fascisme er schuilt in degenen die zichzelf beschouwen als antifascist.”

Toch nog wat te lachen
Murgia slaagt erin om in slechts 96 pagina’s op te roepen tot een herwaardering van de democratie. Ze wijst erop dat we die niet als vanzelfsprekend moeten beschouwen en de praktische moeilijkheden die het met zich meebrengt voor lief moeten nemen, omdat het alternatief in staat is om alles kapot te maken, van burgerlijke vrijheden tot solidariteit. Murgia heeft de satirische vorm krachtig ingezet, haar werk zit vol met betekenis en is tegelijkertijd heel toegankelijk. Ze toont op originele wijze een gevaar dat in ieder geval actueel is, en misschien wel van alle tijden. En voor wie het allemaal wat zwaar klinkt, verlicht ze haar waarschuwende boodschap regelmatig met ironische formuleringen die ervoor zorgen dat er toch nog wat te lachen valt.

Tot nu toe heeft het boek in Nederland nog niet veel aandacht gekregen. De theatervoorstelling Fascist worden die Theo Maassen in 2022 samen met het Zuidelijk Toneel naar aanleiding van het boek op de planken gaat brengen zal dat hopelijk veranderen.

Deze recensie verscheen eerder in iFilosofie