De vlieg de weg wijzen uit het vliegenglas
[Recensie] De Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951) publiceerde bij leven één werk, de Tractatus Logico-Philosophicus (1922). Het maakte hem wereldberoemd en gaf hem zijn plek in de geschiedenis van de filosofie. Na publicatie zei Wittgenstein de filosofie vaarwel, en ging werken als leraar op het Oostenrijkse platteland. Gelukkig bleek zijn afscheid niet permanent. Zijn beste werk schreef hij namelijk ná de Tractatus, al voorkwam zijn perfectionisme dat die ideeën het levenslicht zagen in boekvorm. De De vorm van het boek is dan ook een bijzondere. De Onderzoekingen bestaan grotendeels uit een reeks genummerde aforismen. Net als de Tractatus, zou je denken, maar het verschil tussen beide werken had niet groter kunnen zijn. De Tractatus was geschreven in een declaratieve stijl, en had een opbouw die een doorwrocht bouwwerk suggereerde. In de Onderzoekingen schrijft Wittgenstein alledaagser, essayisticher, – onderzoekender, inderdaad. Af en toe behandelen elkaar opvolgende aforismen hetzelfde onderwerp, dan schakelt hij over op een nieuwe gedachtegang, om het oorspronkelijke onderwerp later van een andere kant te benaderen. Het is alsof de filosoof hardop nadenkt – en wij daar als lezer getuige van mogen zijn. In het voorwoord schrijft Wittgenstein dat hij niet anders kon dan het boek op deze manier schrijven. Het was alsof het leven uit zijn gedachten werd gezogen, elke keer als hij ze in een conventioneler vorm probeerde te passen. Maar deze opzet komt voor een groot deel ook voort uit Wittgensteins opvatting van de filosofie – één van de weinige onderwerpen waar hij niet principieel van mening over veranderde sinds de Tractatus. Het is Wittgensteins stellige overtuiging dat filosofie – in de traditionele zin – onzin is. Filosofische vragen lijken betekenis te hebben, maar dat is schijn. Filosofische vragen komen voort uit een verwarring over de manier waarop de taal functioneert. Ze verleiden ons dan ook om antwoorden te geven die even betekenisloos zijn. Of, zoals het in §194 heet: “Wanneer we filosoferen, zijn we net wilden, een primitief volk, dat de manier van uitdrukken van geciviliseerde mensen hoort, haar verkeerd interpreteert en dan de merkwaardigste conclusies trekt uit die interpretatie.” Eén van die misvattingen over het functioneren van de taal, is het idee dat woorden altijd naar een bepaald object moeten verwijzen. Dat idee heeft intuïtieve aantrekkingskracht. Stel dat er geen bomen of auto’s zouden zijn, zouden de woorden “boom” en “auto” dan betekenis hebben? Het lijkt van niet. Dus moeten ze hun betekenis wel aan die objecten ontlenen. Maar hoe zit het dan met woorden als “pijn” of “begrijpen”? Het lijkt simpel: die verwijzen naar onze geestestoestanden. Maar als dat zo is, hoe kunnen we dan ooit weten of iemand pijn heeft, of iets begrijpt? De geestestoestanden blijven immers – opgevat als object waarnaar wordt verwezen, per definitie! – voor ons verborgen. Kunnen we soms nooit zeker weten of iemand écht pijn heeft? – Nee, zegt Wittgenstein, dat is typisch een filosofische misvatting. Ga eens na: in welke gevallen ben je geneigd te twijfelen of iemand echt pijn heeft? En in welke gevallen niet? “Wat is je doel in de filosofie? – De vlieg de weg wijzen uit het vliegenglas.” (§309) Wittgensteins aforismen presenteren de lezer niet eenvoudigweg het antwoord op hun filosofische vragen. Het antwoord ligt erin de lezer te laten inzien dat de vraag verward was. Daarom schiet de filosoof van het ene onderwerp naar het andere, en behandelt hij dezelfde vraagstukken vanuit andere invalshoeken. Het zijn strategieën om de lezer zelf na te laten denken over, en zo eigenhandig de oorzaak van zijn eigen verwarring te ontdekken. Er wordt vaak beweerd dat de Onderzoekingen toegankelijker zijn dan de Tractatus, en in zekere zin is dat ook zo. Maar wie denkt dat daaruit volgt dat de lezer minder hard aan het werk moet om het boek te begrijpen, vergist zich daarin. Filosofische Onderzoekingen is nu beschikbaar in de Regenboogreeks van uitgeverij Boom, in een uitstekende vertaling van Maarten Derksen & Sybe Terwee. Aanschaf verplicht voor elke filosofieliefhebber die deze klassieker nog niet in bezit heeft. — Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van alles
