"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Fout!

Woensdag, 10 mei, 2017

Geschreven door: Bas Kromhout
Artikel door: Marjolein Overmeer

Nationaalsocialistische krantenknipsels onder de loep

[Recensie] Het is weer de tijd van het jaar [2016/rd] om boeken uit te brengen over de Tweede Wereldoorlog. Opvallend is het boek Fout! van het Historisch Nieuwsblad, een ‘bloemlezing’ van nationaalsocialistische artikelen uit de oorlogsjaren.

Fout! Wat Hollandse nazi-kranten schreven over Nederland, Joden en het verzet, samengesteld door historicus Bas Kromhout, is geen gewoon leesboek. Artikelen uit nationaalsocialistische kranten en tijdschriften vormen het grootste gedeelte van het boek. Ze worden geïllustreerd met mooie foto’s van voornamelijk bekend propagandamateriaal en naast de artikelen staan fijne kadertjes met uitleg over gebruikte termen en persoonsnamen.

Door deze indeling is het mogelijk om te beginnen waar je wilt of om kleine stukjes te lezen. Vormgeving en omvang (132 pagina’s) maken het geheel een vrij toegankelijk bladerboek. Maar heel lekker weglezen doet het niet, en dan heb ik het niet over de antisemitische inhoud. De redactie heeft de schrijfstijl gemoderniseerd maar toch zijn veel artikelen aan de droge kant.

Geconfisqueerd

Boekenkrant

De totstandkoming van Fout! ging niet zonder slag of stoot. Na de oorlog kwamen de auteursrechten van nationaalsocialistische boeken, kranten en tijdschriften in handen van de overheid, die heruitgave verbood. Om wetenschappelijk onderzoek te bevorderen is het digitaliseren van deze bronnen op online archief delpher.nl de afgelopen jaren voorzichtigjes toegestaan. De enorme hoeveelheid publicaties is daardoor beter te behappen en onderzoek komt nu langzaam op gang. Belangrijk, want juist in zoiets alledaags als een krantenartikel komt de tijdsgeest goed naar voren. Hiermee geeft het boek een interessant inkijkje in de belevingswereld en ideeën van nationaalsocialisten.

De Koninklijke Bibliotheek is voor dit boek op zoek gegaan naar sprekende voorbeelden uit bekende nationaalsocialistische (dag)bladen als De zwarte soldaat, Storm en het Nationale dagblad. De geselecteerde artikelen zijn vervolgens geordend naar vijf thema’s, waarop eveneens vijf verschillende historici commentaar geven. Een beetje verwarrend hierbij is dat de historici niet specifiek reageren op het thema waarbij hun commentaar is geplaatst, maar op alle artikelen in het boek.

Historicus Bas Kromhout heeft zowel de algemene inleiding voor zijn rekening genomen, als de inleiding per thema. Het is mooi om te lezen dat niet alle vijf historici het met hem eens zijn en dat ook met de lezer delen in hun commentaar. Kromhout beargumenteert bijvoorbeeld dat het radicalisme van de NSB lang is gerelativeerd en dat historici pas sinds kort een tegengeluid laten horen. Het boek toont eveneens die radicale NSB. Chris van der Heijden, een van de historici die commentaar geeft, beargumenteert juist dat het antisemitisme van de NSB wel degelijk gematigd is in vergelijking met de Duitse nazi’s, ook al waren de leden van de Hollandse tak geen lieverdjes.

Schokkend en herkenbaar

Het eerste thema, ‘De nieuwe orde’, behandelt de geestdriftige publicaties over het nieuwe Nederland onder leiding van de NSB. Net na de bezetting leek het er namelijk even op alsof deze droom uit zou komen, maar de Duitsers hielden de touwtjes stevig in handen. Thema twee gaat over de Anti’s, tegenstanders van de NSB in eigen land. Nationaalsocialisten hebben voornamelijk de pik op communisten en verzetsstrijders annex terroristen.

NSB-leider Anton Mussert is vooral verbaasd over de massale staking in februari 1941 na een grootschalig oppakken van joden. Waarom staakten Nederlanders niet eerder, toen er geen werk voor hen was tijdens de crisis? Het satirische blad De Gil steekt de draak met de humorloosheid van de illegale pers. Het thema over de Wereldoorlog bevat voornamelijk propagandamateriaal, zeker wanneer de oorlog ten einde loopt en er eigenlijk geen positief frontnieuws meer te melden is.

De echt schokkende artikelen, vol antisemitische stereotypen van minderwaardige en parasiterende Joden, zijn te vinden in de thema’s Antisemitisme en Bloed en bodem. De auteurs zien overal een groot en machtig joods complot achter de schermen, zowel bij de Russische communisten als bij de westerse geallieerden. Ook lezers komen aan het woord in ingezonden brieven, zoals in het blad De Misthoorn van mei 1942: “Het klinkt heel mooi ‘Voor Joden verboden’. Maar de praktijk leert dat men… zich van de verbodsbepalingen weinig aantrekt. Waarom mogen Joden nog steeds bij kappers komen, zodat kwast, schaar en scheermes die hun Jodensmoel beroeren, straks mijn hoofd bewerken?” Enkele maanden later zouden de meeste Joden naar concentratiekampen afgevoerd zijn.

Maar het was niet alleen de NSB die zich schuldig maakte aan antisemitisme, zoals historicus Evelien Gans in haar commentaar ook schrijft: “In 1934 maakte de Nederlandse regering een wet tegen opzettelijke belediging van een bevolkingsgroep, omdat het beledigen van ‘onze Israëlitische medeburgers’ een ‘epidemische karakter’ had gekregen. Ook na de oorlog leefde antisemitisme voort en niet alleen onder ex-NSB’ers.”

Verdeelde meningen

Chris van der Heijden merkt scherp op dat er aardig wat artikelen in het boek staan die je nu ook in de krant kunt tegenkomen. Denk aan het verbieden van ritueel slachten en cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek over criminele bevolkingsgroepen. En we vinden ook onderwerpen terug waarbij te allen tijde de gemoederen hoop oplopen, zoals gedwongen sterilisatie. Tot verbazing van dokter Scalonge, chef GGD: “…allemaal komen ze in het geweer voor de levensrechten, wat zeg ik, voor het recht op nageslacht van kwijlende idioten, afgestompte krankzinnigen en geestelijk gestoorde epileptici.”

Aan de andere kant moeten we niet vergeten dat de artikelen in een andere, meer discriminerende, tijd zijn geschreven. Stukken over ‘interraciale’ huwelijken vinden wij nu schokken, maar zij waren ook voor veel niet NSB’ers een no go.

Al met al zijn historici het onderling niet met elkaar eens en daar heeft dit boek met NSB-publicaties niets aan veranderd. Sterker nog, het boek legt het juist bloot door verschillende meningen en interpretaties van de bronnen de ruimte te geven. De discussie die dat zal opleveren is de grootste meerwaarde van deze zoveelste publicatie over de Tweede Wereldoorlog tijdens de meidagen.

Eerder verschenen op Kennislink

Boeken van deze Auteur: