De specialist, de gek en de herbalist
[Recensie] Gekken & Specialisten van de Nigeriaanse schrijver en Nobelprijswinnaar (1986) Wole Soyinka is een briljante satire op de samenleving als een eeuwige machtsstrijd tussen geloofssystemen die elk voor zich de waarheid claimen. Soyinka plaatst in zijn uiterst actuele toneelstuk met scherpe, geestige dialogen drie wereldbeelden tegenover elkaar.
Voor de specialist (dokter Bero) zijn ratio, rechtlijnigheid en ongebreidelde macht over de lichamen en levens van burgers de enige vaste waarden in het systeem. Al het andere moet wijken. “Macht ontstaat uit het onderwerpen van de Natuur aan je wil”, legt de specialist uit. Een specialist analyseert, diagnosticeert en (“hij richt een imaginair pistool”) schrijft voor. Wole Soyinka stelt dat systemen (of het nu democratieën of andere regimes zijn), gebaseerd op waarden en normen die in wetten zijn vastgelegd, op een bepaald moment in hun perverse tegendeel ontaarden. Een bureaucratie ontwikkelt zich dan quasi-legaal tot een fascistische dictatuur. Soyinka benadrukt dat het opleggen van zo’n ‘verlicht systeem’, door zowel koloniserende als latere lokale machthebbers, in Afrika tot onnoemelijk veel geweld geleid heeft.
Het tweede wereldbeeld zou je absurd kunnen noemen. In het toneelstuk vertegenwoordigt een zootje gekken een ideologie zonder vaste waarden. De oppergek of ‘de oude man’ – vader van de specialist – belijdt de cultus van ZOALS: alles is waar én niet waar, er is geen kern die de zaken samenhoudt of richting geeft. Om zijn zoon te provoceren, stelt de oude man voor om het kannibalisme te legaliseren. Hij doet er nog wat schepjes bovenop: “Keuze! Kieskeurig zijn! Overtollige begrippen zijn het, zelfmisleiding!” De specialist gaat in op de absurde suggesties van zijn vader en verwerft zo nog meer macht. Hoewel het absurdisme van de oude man elke basis voor macht afwijst, iedere vorm van stabiliteit verwerpt, slechts provoceert en ontmaskert en hoewel zijn wereldbeeld aanvankelijk inzicht verschaft bij zijn volgelingen, leiden ze – door overdreven confrontatie en provocatie – tot geweld en waanzin. De volgelingen zijn niet alleen gek, door het praktiseren van het kannibalisme zijn ze ook kreupel geworden. Vrolijk werken ze de radicalisering bij de ideologen van het eerste wereldbeeld (en dientengevolge nog meer ontmenselijking) in de hand.
Het derde wereldbeeld komt uit een heel andere hoek. Twee kruidenvrouwen vertegenwoordigen de oude mythes, waarin goed en kwaad niet van elkaar te scheiden en verleden, heden en toekomst door chaotische overgangsruimten met elkaar verbonden zijn. De ambiguïteit van dit wereldbeeld uit zich vooral in rituelen. De kruidenvrouwen kiezen de kant van de aarde, niet die van de mens. Dit wereldbeeld is geworteld in het Yaruba-denken, waarmee Soyinka opgegroeid is. De schrijver ontwaart hierin een model voor sociale revolutie, “waarin nieuwe en vreemde krachten in de matrix van de traditie en de maatschappelijke orde geïntegreerd kunnen worden”. Het theater, met zijn rollenspel en transformerende kracht, ziet hij als hét laboratorium voor een nieuwe verbeelding en een nieuwe samenleving.
“De mens sterft in iedereen die zwijgt in het aangezicht van de tirannie”, schreef Soyinka in gevangenschap tijdens de Nigeriaanse burgeroorlog eind jaren zestig. Hoewel zijn universeel humanisme, activisme, breed cultureel perspectief en scherpe pen hem niet in dank werden afgenomen (zeker niet door machthebbers) is zijn invloed, in Afrika én wereldwijd, groot.
—
Eerder verschenen op Geendagzonderboek
