Adembenemende oorlogsroman die maar geen roman wil worden
[Recensie] Minka Nijhuis is een gerenommeerde Nederlandse oorlogsjournalist. Na studies psychologie en communicatiewetenschappen en een tijd lang gewerkt te hebben als stewardess (in de jaren tachtig van de vorig eeuw een geliefd bijbaantje voor werkstudenten) bezoekt ze in 1989 Cambodja. Daar ziet ze hoe het leger van de Rode Khmer zich terugtrekt. Ze besluit journalist te worden en sindsdien bezocht ze menig land in met name Zuid-Oost Azië om daar ‘vergeten oorlogen’ te verslaan. Maar ook van grote oorlogen zoals die in Irak, de burgeroorlog in Syrië en het permanente conflict in Afghanistan doet ze verslag. Met mensen van het verzet in het tegenwoordige Myanmar (voorheen Birma) bouwt ze persoonlijke vriendschappen op. In Oost-Timor is ze een van de journalisten die weigert weg te gaan als het daar in 1999 volledig uit de hand dreigt te lopen omdat de VN zijn missie daar afblaast. Mede doordat de journalisten op hun post blijven, blijft een groot bloedbad uit en wordt Oost-Timor uiteindelijk onafhankelijk. Nijhuis krijgt er later een hoge onderscheiding voor, de Orde van Oost-Timor.
Nijhuis schrijft voor grote kranten en publiceerde ook diverse boeken. Afgelopen voorjaar verscheen haar eerste roman Gekkenwerk. Het is een verslag van 30 jaar oorlogsverslaggeving waarin Nijhuis haar alter ego Lotte opvoert, die dezelfde oorlogen verslaat als Nijhuis versloeg en heel veel meemaakt van wat Nijhuis zelf meemaakte. Gekkenwerk is een even adembenemend als gruwelijk verslag van oorlogen waarvan vooral gewone mensen het slachtoffer zijn. Lotte noteert in Birma over mensen die langdurig worden opgesloten: “Ik heb nooit beseft dat je ook kunt rouwen om levenden. In Birma is dat heel gewoon.”
Lotte annex Nijhuis bezit een flinke dosis geluk, nuchterheid en humor. Ondanks alle ellende valt er het nodige te lachen, nou ja lachen, laten we het op glimlachen houden, het thema is hiervoor te serieus. Voor mij als eind vijftiger is Gekkenwerk ook een overzicht van alle oorlogen die zich in mijn leven hebben afgespeeld in het Midden-Oosten en Zuid-Oost Azië, vaak ver weg, vaak al half vergeten. O ja, dacht ik telkens, dat conflict was er ook nog, zoals de bloedige onafhankelijkheidsstrijd in Oost-Timor. Nijhuis vertelt hoe de oorlogen in elkaar zitten, zodat Gekkenwerk ook een degelijk geschiedenisboek over oorlogen in de afgelopen dertig jaar is.
Opmerkelijk is dat Lotte/Nijhuis nooit naar Afrika reist, ook zo’n continent waar nooit vrede is en waar menig (burger)oorlog werd en wordt uitgevochten. Over deze keuze geen woord. En waarom Nijhuis telkens zo verbeten teruggaat naar de oorlog, komen we ook eigenlijk niet te weten. Ook het liefdesleven van Lotte blijft voor ons verborgen. In het begin is er nog een vriendje, maar die wordt arts in Afrika en de relatie bloedt dood. Later lijkt ze erg gecharmeerd van een verzetsheld uit Birma, maar of het meer is… Lotte blijft een raadsel. In Trouw zegt Nijhuis dat ze niet graag over haarzelf vertelt, en dat ze daarom voor deze romanvorm heeft gekozen.
“Ik wilde een verhaal vertellen over mijn vak. Maar ik ben gewend om géén personage te zijn in wat ik schrijf, om zo min mogelijk ‘ik’ te gebruiken. Ik had iemand anders nodig om dat verhaal te vertellen. Daarom heb ik voor fictie gekozen. Het gaf me meer vrijheid om met van alles te spelen. En om humor en absurditeit in het verhaal te brengen, dat is ook deel van die wereld.”
Maar ook in de roman houdt ze zich op de vlakte, wie Lotte is, wat haar drijfveren zijn, Nijhuis doet er luchtig over. De klus moet geklaard worden, het verhaal moet geschreven worden, de reisbestemming moet gehaald. En dus rent, vliegt, rijdt Lotte van hot naar her, weet ze op de meest slimme manieren op bestemmingen te komen, binnen te glippen op plaatsten waar ze niet mag zijn en schrijft ze haar indrukwekkende ooggetuigenissen op. Natuurlijk trekt ze zich dingen aan die ze ziet en hoort, over mensen die verdwijnen, vermoord worden, over aanslagen. Maar hoe heeft ze dat allemaal volgehouden, wat doet het met je als mens, kun je nog een ‘gewoon’ mens zijn…? We komen het niet te weten. Misschien is Lotte/Nijhuis daar gewoon te nuchter voor.
Dat Nijhuis en haar alter ego Lotte enorm moedige vrouwen zijn staat buiten kijf. Wat een lef, om keer op keer verzeild te raken in gevechtssituaties omdat je vindt dat de wereld moet weten wat er gebeurt. Om in Irak of Syrië rond te lopen in de wetenschap dat een mensenleven niets waard is en zeker niet dat van een journalist. “Gekkenwerk”, noemt haar neef Wim dat als hij op een partijtje Lotte uithoort over hoe oorlogsverslaggeving allemaal in zijn werk gaat. Het komische commentaar van Lotte over Wim: “Vroeger speelde we samen indiaantje in het bos. Tegenwoordig heeft hij een verzekeringsmaatschappij.”
Gekkenwerk is vooral verplichte kost voor (aankomende) journalisten. Je goed inlezen in hoe (oorlogs–)verslaggeving werkt voordat je zelf aan dit soort avonturen begint is hoogst noodzakelijk Daarnaast strooit Nijhuis veelvuldig met goede journalistiek lessen die zij gaandeweg ontdekt of hoort, waardoor het boek voor journalisten een nog grotere meerwaarde heeft. Enkele voorbeelden: “Tegen degenen die beweren dat wij media overdrijven met al ons negatieve nieuws zou ik willen zeggen: het is juist erger dan wij jullie laten weten.” Of twee versies van deze: “De kogel die je hoort doodt je niet” of “De kogel die je doodt hoor je niet.” Mijn favoriete is wel: “If someone says it’s raining and another person says it’s dry, it’s not your job to quote them both. Your job is to look out the fucking window and find out which is true.” Dit zouden ze bij al die Nederlandse praatprogramma’s eens moeten toepassen waar ze steeds meer gekkies uitnodigen die ook wat vinden over zaken waar ze totaal geen verstand van hebben. “Heb ik gelezen op facebook….”
Als roman is Gekkenwerk niet geslaagd. Te weinig karakterontwikkeling, te weinig verhaal. Het boek eindigt midden in de oorlog in Syrië bij de dood van een Syrische vriend, maar had ook een oorlog eerder of later kunnen stoppen. Er is geen uitleiding, geen conclusie, geen beschouwing. Dit is het verslag van 30 jaar oorlogsjournalistiek, fascinerend en meeslepend om te lezen. Ik heb me geen moment verveeld, maar een roman heeft meer nodig.
Nijhuis had denk ik toch beter haar boek als autobiografie kunnen schrijven, nu blijven nog te veel vragen onbeantwoord. Misschien dat ze dat over een paar jaar toch nog overweegt. Per slot van rekening publiceerde haar grote voorbeeld Martha Gellhorn ook haar memoires.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
