Illusies in steen gehouwen
Is wat we waarnemen de realiteit? Of schuilt daarachter misschien een onzichtbare werkelijkheid, aan ons oog onttrokken maar daarom niet minder belangwekkend? Het is een thema waarover tal van schrijvers zich in de loop der eeuwen hebben gebogen, te beginnen met Parmenides en met Plato’s theorie over de ideeënwereld (de echte wereld, die voor de mens onzichtbaar is) en de schijnwereld (de realiteit die wij waarnemen, maar die niet de essentie is).
In haar inmiddels vijfde roman Gezel in marmer giet Anjet Daanje (pseudoniem voor Anjet den Boer (geboren in 1965 in Wijster, Drenthe)) het aloude thema in een nieuwe gedaante. In deze roman beschrijft ze de relatie tussen beeldend kunstenaar Marin Slingerveld en steenhouwster Nan Geerings. Slingerveld is een succesvol beeldhouwster, die in de loop van de dertig jaar die het boek beslaat internationale roem vergaart met haar werk. Haar beeldhouwster Nan – die alle beelden die Slingerveld ontwerpt in steen uithakt – blijft een leven lang in haar schaduw staan.
Althans, zo lijkt het. In het boek, dat steeds voor- en achteruit in de tijd springt, ontvouwt zich langzaam de vraag wie er nu werkelijk de richting van beider leven en werk bepaalde – Marin Slingerveld, de officiële ontwerper en kunstenares, of Nan Geerings, de altijd zwijgende, uiterlijk volgzame assistent van de kunstenares. Waar Slingerveld denkt controle over werk en leven te hebben, lijkt uiteindelijk Geerings aan het stuur te staan.
Daanje neemt de lezer mee in de Mirandol Studio, waar tal van steenhouwers werken aan de kunstwerken van beeldhouwers, vaak kunstenaars van wereldformaat. Die steenhouwers zijn aan de ene kant geweldige ambachtslieden, die alles van steensoorten, instrumenten en technieken afweten. Maar de creativiteit en originaliteit, die ontbreken bij de steenhouwers. Het is de kunstenaar die bedenkt dat en hoe er snelheid of droefheid in het kunstwerk moet zitten.
Nan is een van de steenhouwers. Ze heeft een uitmuntende reputatie:.niemand kent de kneepjes van het vak zo goed als zij. Zij voelt als geen ander aan wat de kunstenaar wil bereiken of uitbeelden – en kan het vervolgens uithouwen. Ook voor Marin doet Nan dat, en ze doet dat, ik zei het al, zeer volgzaam
Nan is getrouwd met de ooit veelbelovende Gösta Drabbe. Op het moment dat hij in het verhaal komt, ontwikkelen zich twee verhaallijnen. De ene draait om een beeldhouwwerk dat Marin heeft bedacht en dat Nan uitwerkt. De tweede lijn draait om de driehoeksverhouding tussen Marin, Nan, en Gösta. Gösta gaat al jaren vreemd, met medeweten van Nan, die erin berust. Hij scharrelt ook met Marin en krijgt zelfs een kind bij haar. Ook dat, en dat durven Gösta en Marin niet te vermoeden, weet Nan. Marin probeert de volledige controle te behouden en doet grote moeite de verhouding niet aan de oppervlakte te laten komen in de werkrelatie met Nan. Nan van haar kant zwijgt over wat ze weet.
Maar de grote emoties die bij beiden spelen leiden, samen met de eerste verhaallijn, over het kunstwerk dat Marin laat maken, tot een explosie.
Gezel in marmer is in essentie een speurtocht naar het antwoord op de vraag wat originaliteit werkelijk is en wie iets (een idee voor een kunstwerk) of iemand (een geliefde) bezit.
Het filmische talent van Daanje, die ook (internationaal bekroonde) filmscripts schreef, komt in Gezel in marmer duidelijk naar voren. Haar schrijfstijl is eenvoudig en leest makkelijk weg. Door te kris kras in de tijd te springen, ontrafelen we het geheim van de relatie tussen Nan, Marin en Gösta stapsgewijs, totdat de complexiteit van de driehoeksverhouding in zijn geheel voor ons ligt.
Tegelijkertijd lijkt diezelfde invloed van de (Amerikaanse) film de opzet van het boek ook onderuit te halen. Door Marin en Nan als complete verpersoonlijking van hun vak neer te zetten, de een creatief en origineel, en de ander volgzaam en saai, is de spanning in hun relatie wel erg dik aangezet. Dat is jammer, want daardoor verliezen de karakters een deel van hun geloofwaardigheid. Dat speelt vooral bij het karakter van Nan. Wat zijn precies haar beweegredenen zijn om zo veel jaren trouwe assistentie te leveren aan de vrouw die het met haar man aanlegde? Maakt het haar werkelijk niet uit om zowel privé als in haar werk in Marins schaduw te staan? Is dit nu echt Nans levensbestemming? Het lijkt er wel op – maar de drastische beslissingen die Nan later in het verhaal maakt, wijzen juist weer op een persoonlijkheid die verre van volgzaam en onderdanig is. Hoe de schijnbare en werkelijke persoonlijkheid van Nan toch met elkaar te rijmen zijn is eigenlijk onvoldoende uitgewerkt.
Tweede minpunt is dat je al vroeg in het boek voorvoelt waar het verhaal naar toegaat. Kort na de introductie van Gösta in het verhaal weet de lezer dat er iets op handen is tussen hem en Marin, en dat hun verhouding hun levens én hun werk uiteindelijk een grote wending gaat geven.
Desondanks maakt het originele decor van de roman – een insider’s look in de wereld van de beeldende kunst –, en de verder ingenieuze manier waarop het plot zich ontvouwt (voorspelbaar als het is), Gezel in marmer wel de moeite van het lezen waard.
