Pareltjes van Steendrukkerij De Jong
Wat hebben affiches met een strijdvaardige socialist, een ‘razendlekker’ sinasdrankje en een likkebaardende maansikkel gemeen? Ze rolden ooit van de lithopersen van de legendarische Steendrukkerij de Jong in Hilversum. Maar ook de daar gevestigde televisie bracht pareltjes van grafische, meer dynamische vormgeving voort.
Museum Hilversum exposeerde hoogtepunten uit een eeuw Nederlandse affichekunst en tv-vormgeving, waarbij een mooi vormgegeven boek verscheen. Het water loopt je in de mond zo realistisch werd het feloranje van de sinasappelschil op het Joy affiche van Cor van Velsen gedrukt. En ontwerper Frans Mettes prees dezelfde Steendrukkerij de Jong vanwege het perfecte “volvlak zwart” in zijn wervingsposter voor de Koninklijke Marechaussee.
Niet alleen dankzij hun meesterdrukkers maar ook omdat opeenvolgende directeuren Brattinga de ontwerpers respectvol als kunstenaars behandelden werd hun steendrukkerij zo hoogstaand. Ook de drukkers konden immers van de kunstenaarsexperimenten leren. Zo nam Otto Treumann bijvoorbeeld de toevallige en ongewone schakeringen van kleur op kleur gedrukte snippers uit de “in- en uitloopproeven” over voor eigen affiches.
Een eeuw geleden begon de Gooise kwaliteitsdrukkerij nog nederig met etiketten voor chocolade en vogelvoer. Het opkomend politiek engagement bleek winstgevend. Zo liet de SDAP (de vooroorlogse voorloper van de PvdA) grote oplages van hun propaganda-affiches voor acties, sport en vakbondsacties bij De Jong drukken. Een prachtig tijdsbeeld is een vuurrode V op zwarte ondergrond voor het SDAP-dagblad Het Volk, opmerkelijk genoeg ontworpen door de Duitse emigré-kunstenaar, baron Walter Freiherr von Wenz zu Niederlahnstein. Later werd hij bij Philips hoofd Artistieke Propaganda. En ofschoon ook vader en zoon Brattinga zich tot driedelig pak bekeerden en VVD gingen stemmen bleef hun Steendrukkerij de artistieke idealen trouw. Eén technisch verschil was dat de bij temperatuurstijgingen onwillige lithografische stenen werden vervangen door de immer parate offset pers.
Mede om culturele opdrachtgevers aan te trekken organiseerde de drukkerij in de kantine tentoonstellingen waar de artistieke incrowd van de jaren vijftig en zestig zich liet graag zien. Daarnaast begon de jongste Pieter Brattinga in 1955 met een ambitieus project: kwadraatbladen, die als begeerde relatiegeschenken verspreid werden. Op deze tot een vierkant opgevouwen affiches kregen kunstenaars en ontwerpers de vrije hand. Wim Crouwel presenteerde er zijn eerste, nogal bekritiseerde computertypografie New Alphabet. Enkele jaren erna, in 1970 reageerde Anthon Beeke op Crouwels esthetische strengheid met een wulps blote meisjes alfabet, dat recent heruitgebracht werd. Net zo’n inmiddels ’tijdloos teken des tijds’ is het onverminderd beeldschone affiche van een likkebaardende maansikkel voor het (hippie) Festival of Fools. De eigenzinnige ontwerper ervan, Gielijn Escher ontwikkelde zich van afficheplakker tot ontwerper en is nu als verzamelaar een behoeder van het grafisch erfgoed.
Tegen 1990 was de drukkerij steeds meer afhankelijk geraakt van grote commerciële en culturele opdrachtgevers die door de toenmalige recessie stopten met hun drukopdrachten. Net als erg veel grafische bedrijven nu viel in 1994 uiteindelijk ook De Jong als ‘moeder aller Nederlands kwaliteitsdrukkerijen’ om.
Als grand dessert bij de grafische feestjes van herkenning tijdens de expositie waren ook actuele, culturele affiches te zien. Die zijn niet afgebeeld in het boek. Deze ontwerpers drukken hun werk meestal zelf in kleine oplages. Het lijkt dat ze zich zó bewust zijn van de rijke Nederlandse traditie dat ze nu liever over de grenzen heenkijken voor inspiratie. Zeloot (ijveraar, pseudoniem voor Eline van Dam) lijkt als dwarsige neo-hippie de vrolijke en kleurige vormen van Gielijn Escher of Cor van Velsen voort te zetten. Harmen Liemburg daarentegen mixt heel geraffineerd met Amerikaanse typografie, Japanse manga’s of Italiaanse circusaffiches. En waar Hansje van Halem in hypnotiserende kringen tekent, bouwt het ontwerpechtpaar Niessen & De Vries typografie en geometrie tot hallucinerende labyrinten. Mooi! Jammer alleen dat de affichisten de meer visueel rijke lithografie mijden en veelal voor de aanzienlijk vlakker ogende zeefdruk kiezen.
Eerder gepubliceerd in ITEMS
