"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Groene theologie

Zondag, 10 januari, 2021

Geschreven door: Trees van Montfoort
Artikel door: Lalagè

Een andere kijk op de natuur

[Recensie] Bij tv-programmma Het Vermoeden legt Trees van Montfoort de vinger op de zere plek: we slopen de planeet, zonder te beseffen dat we er zelf deel van uitmaken. We zien onszelf los van de natuur, maar mensen zijn samen met dieren en planten bewoners van deze aarde. Om de ecologische crisis op te lossen, hebben we een ander wereldbeeld nodig en de theologie kan hier handvatten voor geven. Dit onderwerp raakt mij erg en daarom besluit ik om haar boek Groene theologie te lezen.

Op de fiets naar de kerk
Milieubewust leven en het christelijk geloof zijn mij allebei met de paplepel ingegoten. Mijn moeder had in het kerkblad een column over wat nu duurzaamheid heet, waarin ze praktische tips gaf om je leefstijl groener te maken. Later zag ik dat de meeste mensen in de kerk helemaal niet zo begaan waren met het milieu. Er was één dominee die er weleens over preekte, maar ik zag ook hoe mensen met de auto naar de kerk gingen terwijl ze vlakbij woonden. En vegetariërs komen onder kerkgangers niet meer voor dan onder de rest van de bevolking. Pas nu ik dit boek lees, begin ik te begrijpen hoe dat kan.

Pittige kost
Trees van Montfoort was eerst van plan om een proefschrift over dit thema te schrijven, maar toen de opzet klaar was, besloot ze om een boek te schrijven dat voor een groot publiek toegankelijk is. Ze schrijft helder, maar het blijft pittige kost. Het is een degelijk totaalplaatje van wat de theologie allemaal te bieden heeft aan inzichten over onze schepping, met honderden voetnoten erbij. Ik pak pen en papier om de belangrijkste inzichten op te schrijven. Het vervolg van dit artikel bestaat deels uit letterlijke citaten. Daardoor is dit artikel langer dan je van mij gewend bent.

De mens centraal
In het eerste hoofdstuk staat een geschiedenis van de plaats van de natuur in de theologie, die via de kerken veel invloed heeft gehad op onze huidige maatschappij. Daarin staat de mens centraal, die aardse hulpbronnen en de techniek tot zijn beschikking heeft om zich te ontwikkelen en rijker te worden. Daardoor zijn we geneigd om te denken dat nieuwe verdienmodellen en voortschrijdende techniek de ecologische crisis zullen oplossen.

Boekenkrant

De focus op economische groei is juist de oorzaak van milieuvervuiling en klimaatverandering, dus die gaat ons niet redden. Politici en beleidsmakers doen vaak alsof economie gaat over wetmatigheden en niet over waarden. Daar ligt een kans om iets te veranderen. Ook verrassend is dat niet-westerse wereldbeelden en praktijken voorbeelden kunnen bieden voor een meer duurzame omgang met de aarde. Wij zien die landen als onderontwikkeld, maar het kan juist inspirerend zijn om te luisteren naar niet-dominante groepen, zoals andere volken en ook dieren en zelfs planten (hierbij wordt het prachtige boek van Peter Wohlleben genoemd).

De Bijbel lezen door een nieuwe bril
Het tweede hoofdstuk bestaat uit Bijbelstudie. De schrijver laat zien dat mensen in allerlei Bijbelteksten als onderdeel van de natuur worden gezien. Het begint al bij het eerste scheppingsverhaal, waarin op de zesde dag mensen én landdieren de adem wordt ingeblazen. Ze krijgen de planten als voedsel, om samen te delen. Dat komt terug in het Nieuwe Testament bij de wonderbare spijziging. Daarbij blijkt dat er voor iedereen genoeg is, als we eerlijk delen. Verder wordt uitgebreid ingegaan op de rol van dieren in de bijbel, waarbij blijkt dat elk dier voor God telt. Schepping is een doorgaand proces, dat samenhangt met redding.

Ik vind het verhelderend om bijbelteksten door deze nieuwe bril te lezen. Om dat te kunnen moet je het idee van een ‘tijdloze waarheid’ loslaten, zodat er ruimte ontstaat om teksten opnieuw te lezen en te herinterpreteren, waarbij je je juist bewust bent dat dit tijd- en situatiegebonden is. Het lijkt erop dat de schrijver de hele theologie wil opschudden en niet alleen bijvoorbeeld de visie op dieren. Het gaat immers om ons volledige wereldbeeld. 

Groene kerken
Vervolgens gaat het in het derde hoofdstuk over Nederlandstalige ecotheologie. Zoals ik al zag, zijn kerkgangers vaak niet zo bezig met duurzaamheid. Als er wel ecologische betrokkenheid in kerken is, dan is die praktisch van aard en raakt niet het hart van kerk en theologie. Er zijn wel theologen die zich met dit thema hebben beziggehouden en daar geeft de schrijver een overzicht van. Er is bijvoorbeeld een theoloog die pleit voor erkenning van de menselijke ervaring, lichamelijkheid en de natuur als vindplaatsen van God. Dat mis ik ook in de kerk! De schrijver vindt dat niet-menselijke natuur net als mensen waardevol zijn, niet heilig op zichzelf, maar heilig als plaats van God.

Diverse perspectieven
In het vierde hoofdstuk wordt de blik verruimd door de ideeën van drie eco-feministische theologen uit te lichten, uit verschillende werelddelen en kerken (protestants, katholiek en oosters-orthodox). Die nadruk op vrouwen komt misschien als een verrassing, maar volgens de schrijver is dit heel logisch, omdat het vrouwelijke van oudsher is verbonden met het aardse en het mannelijke met het goddelijke. Bovendien lijden arme vrouwen vaak het meeste onder milieuvervuiling, bijvoorbeeld omdat zij het water halen voor hun gezin.

Ik vind niet alles in dit uitgebreide hoofdstuk even boeiend, maar er staan wel een paar rake teksten in over de markteconomie. Die is een soort meta-religie geworden die door alle geïnstitutionaliseerde religies tot op zekere hoogte ondersteund wordt, al stemt het niet overeen met de waarden die ze verkondigen. We zijn gaan denken dat jezelf verwennen de sleutel is tot een vervuld en gelukkig leven, dat wat geld oplevert goed is en dat het mechanisme van vraag en aanbod zorgt voor een optimale prijs en hoeveelheid. De vraag wie profiteert van een economisch systeem en of de aarde de last kan dragen maken hier geen onderdeel van uit. Het systeem gaat ten koste van de aarde en van de armen. Het resulteert in een verdeling die noch rechtvaardig, noch duurzaam is.

De weg naar herstel
Uiteindelijk pleit de schrijver voor verbondenheid tussen mensen van verschillende achtergronden en voor het uitbreiden van naastenliefde naar alle levende wezens en ook niet-levende natuur. Daar kan ik alleen maar mee instemmen. Door dit boek ben ik gaan inzien wat de bijdrage van het christendom is aan de uitbuiting van de aarde, maar ook hoe de theologie kan bijdragen aan het herstel van onze kapotte wereld: door je bewust te worden van je wereldbeeld en te leren wat daaraan schort.

(Verkozen tot “Beste theologische boek 2019” op de Nacht van de Theologie. Red.)

Eerder verschenen op Lalageleest