Lees en zie om
Duidelijke taal. Daar heeft de mens van deze tijd behoefte aan. Draaikonten worden bestraft. Het lezende publiek verlangt van de recensent ook klare taal over het te bespreken boek, dat op zijn beurt ook het liefst in duidelijke bewoording is neergezet. ‘Waar gaat het om?!’ Welnu, dat bleek in dit geval geen makkelijke vraag te zijn. Want ondanks de simpele boodschap die de titel lijkt te verwoorden, Heb lief en zie niet om, schotelt Willem G. van Maanen de lezer en recensent met het vorderen van de pagina’s steeds meer betekenissen voor. Hierdoor lijkt het alsof Van Maanen wil zeggen dat de lezer er niet één betekenis in moet zoeken. Gelukkig heeft zelfs de leer die propageert dat er niet zoiets bestaat als één betekenis, maar dat er altijd meerdere zijn, inherent zijn eigen ene betekenis, en wel degene die net genoemd is. Zo ook is het werk van Van Maanen te vatten. Een poging.
Heb lief en zie niet om is een tweeluik. Die vorm is er niet voor niets. In beide verhalen duiken voortdurend tweedelingen, of eerder tegenpolen op. Gelijk de vorm is ook de setting bewust gekozen: de Tweede Wereldoorlog, een tijdperk vol tegenstellingen. In het eerste deel voert Van Maanen als verteller een toneelspeler op, getrouwd met een joodse vrouw, Sarah, die hij bemint vanwege – let wel! – ‘de ‘tegenstrijdigheid, […] de verraderlijke vliegensvlugge wisseling van gezichtstrekken en humeur’. Sarah leeft intens, en, niet in de laatste plaats, gezien de situatie waar ze zich als joodse vrouw in bevindt, met kritische en bewuste blik. Niet geheel onverwacht vormt de toneelspeler haar tegenpool. De oorlog lijkt hem haast koud te laten. Hij ondergaat het willoos, zonder een standpunt in te nemen. Om maar gewoon door te kunnen gaan met wat hij altijd al deed, schrijft hij zich in bij de Kultuurkamer. Dit terwijl andere leden van zijn toneelgroep gedwongen worden om te stoppen met hun beroep, omdat ze joods zijn. De vraag wat goed en fout is dringt zich op. Zeker als het zoontje van de buurvrouw – ook joods – op straat wordt doodgeschoten.
Zo komt Van Maanen in een kort tijdsbestek met een zee aan tegenstellingen (ik noemde slechts de meest prangende), waarbij de lezer gedwongen wordt om nu juist die ene betekenis eruit te filteren. De auteur maakt het de lezer niet gemakkelijk, want hij nuanceert die brei aan tegenstellingen ook voortdurend. Sarah blijkt namelijk een groot liefhebber van Bertold Brecht. En was het niet juist deze toneelschrijver die de mens probeerde duidelijk te maken dat er niet zo iets bestaat als sterk en zwak, liefde en haat, goed en fout? Dat de tegenstelling eigenlijk helemaal geen tegenstelling is, maar twee kanten van één munt? Zie daar, de lezer, uw recensent, zit met zijn handen in het haar.
Gelukkig schrijft Van Maanen naast ingewikkeld weergaloos goed. Zeker, ook de stijl is er een van een intellectueel. Punten lijken taboe en komma’s heilig. Alsof de aanwezigheid van Duitsers in het verhaal zich ook in de zinsconstructies vertaalt. Bovendien duiken dikwijls verwijzingen naar grootheden uit onder meer de literatuur en het toneel op in zijn verhaal. Maar na wellicht een kleine periode van gewenning trakteert Van Maanen de lezer die van een uitdaging houdt op een mooie mengeling van statigheid en humor. Niet zoals Gerard Reve, die beide leek te vergroten, maar juist ietwat gematigd. Alsof hij passend bij de inhoud van het boek een stijl gebruikt vol genuanceerde tegenstellingen. Een voorbeeld:
‘Over moeder en kind gebogen voelde ik me eerder buitenstaander dan betrokkene en […] vroeg ik mij af welke macht of geest me had bevolen eerst Sarahs glas en daarna haar schoot te vullen, met geen ander gevolg dan het verwekken van mijn eigen overbodigheid. Half bedwelmd dus kuste ik haar, fluisterde quasi-ontroerende en vertederende onzin, en vroeg haar of ze volhardde in de naam die ze de nieuwgeborene wilde geven […].’
En zo nadert de lezer, denkend bijna de betekenis van dit boek achterhaald te hebben met opgewekt humeur deel twee. Opgewekt, in de hoop dat alles nu op zijn plaats zal vallen. Natuurlijk gebeurt dat niet. De hoeveelheid tegenstellingen, betekenissen, wordt alleen maar groter. De moeder van het vermoorde buurjongetje uit deel 1 had haar leed verwerkt met het schrijven van een tekst. Het is deze tekst, een monoloog, die deel 2 vormt. Het vermoorde buurjongetje Sal blikt, inmiddels vele jaren later maar nog steeds springlevend, terug op zijn oorlogstijd waarin hij moest onderduiken in een klooster. Waar de hoofdpersoon in deel 1 onverschillig was, is deze hoofdpersoon, gezien zijn leeftijd, onwetend als hij de oorlog ondergaat. Onwetend, als hij het klooster moet ontvluchten terwijl alle nonnen worden misbruikt en vermoord door de bezetter omdat ze hem wilden redden. Sal gaat jaren na de oorlog op zoek naar zijn laatste onderduikadres en wordt aldus geconfronteerd met een schuldvraag: waarom moesten zij sterven en ik niet? En de personen waarvan hij gedacht had dat ze het kwaad waren, dat ze hem hadden verraden, bleken eerder zijn redders. Verraad en redding, leven en dood, goed en kwaad, ze lagen niet zo duidelijk uit elkaar als gedacht.
Van Maanen maakt met Heb lief en zie niet om lezen tot meer dan een plezierige bezigheid. Hij geeft je prachtige stof tot nadenken. Dat is volgens mij precies wat hij wil, dat, gelijk Brecht, de mens zich niet zomaar door een verhaal laat meeslepen, maar erbij stilstaat, met kritische en bewuste blik de wereld tegemoet treedt. Met zijn laatste roman bewijst Van Maanen dat het jammer en onterecht is dat hij niet, zoals Siebelink, signeermarathons moet houden. Dat door zijn onbekendheid bij het grote lezende publiek hem een plaats tussen de groten wordt onthouden. De reden hiertoe moet waarschijnlijk bij hemzelf worden gezocht: ‘kostje voor fijnproevers, niet voor aardappeleters’.
—
Eerder verschenen op Recensieweb
