Herinneringen, iets te afgemaakt
Het falend geheugen is de basis van veel grootse literatuur, juist omdat het de ruimte schept voor onuitgesproken waarheden, extra verhaallijnen, alternatieve daders, open einden. En omdat herinneringen maken wie wij zijn en worden binnen een immer groeiend verleden. Het geheugen is een goudmijn, en Bernlef, wiens Hersenschimmen precies deze materie onderzocht, vergaart er inzichten. In zijn nieuwe verhalenbundel Help me herinneren vent hij die inzichten uit en vult hij de gaten op. Hij komt met mooie ideeën – de plotselinge obsessie voor een gestorven jeugdliefde, de geur van thuis na vakantie, een leven na de dood door andermans herinneringen, de fysiek aanwezige oorlog, de ontkende doden – en vult ze in. Het geheugen is een thema, geen literair middel, en dat maakt deze bundel meteen minder goed.
‘DE ZAAK BLEEF MIJ BEZIGHOUDEN’
Er is een prachtig verhaal over een jazzpianist die van de aardbodem lijkt verdwenen, goed opgebouwd door telkens een nieuwe getuige, ten slotte de man zelf, en uiteindelijk een onderduikadres op te voeren. Alleen wordt het aaneenverteld door een muziekjournalist. Geen grote verteller:
‘Al zat er geen verhaal voor de krant in, de zaak bleef mij bezighouden. Op een dag besloot ik naar Dwingeloo te rijden. Het was koud en mistig weer. De bomen langs de weg hadden hun blad verloren. Op de autoradio draaide een diskjockey de allernieuwste singles.’
Die eerste zin is overbodig. De derde, vierde en vijfde scheppen een sfeer die niets toevoegt. Het vervolg – hij stapt een café binnen, hij vraagt wat door, hij wordt verwezen – is langdradig. Bernlef had kunnen volstaan met: ‘Op een dag besloot ik naar Dwingeloo te rijden. De boerderij waar Willem Roos ondergedoken had gezeten, was er nog. In de schuur, op de hooizolder, stond een kist. De zwarte toetsen waren verbleekt maar toch nog zichtbaar.’ Slot.
Overbodig, expliciet. Als een expat even terug is in het land waar zijn moeder stervende is, bezoekt hij de buurt van zijn jeugd. Hij begroet een Turks meisje dat met haar grootvader is. ‘De oude man en ik, allebei waren we ontheemd, verliezers in tijd en ruimte.’ Mooi gezegd hoor, maar wat staat er? En had Bernlef niet al zijn punt gemaakt met deze toevallige ontmoeting?
Veel verhalen in Help me herinneren lijken al af te zijn, en dan maakt Bernlef het nog even af. Een verliefd paartje in een restaurant. De ober en de pianist doen hun uiterste best ze te vermaken, en dan rent het paartje weg. Het regent niet meer. ‘Louis overwoog nog even “Into Each Life Some Rain Must Fall” in te zetten, maar sloot toen met een driftige tik de klep van het klavier. Ze liepen naar de bar en hesen zich naast elkaar met hun rug naar de deur.’ Weg clou. Ging het verhaal over die twee trieste figuren? Een vette glimlach wordt een weemoedig zenuwtrekje om de mond.
SFEER, STIJL
Het gaat Bernlef blijkbaar eerder om de sfeer dan om de clou, en als de verteller afscheid neemt van de man wiens moeder met een moordende mof was in de oorlog, de man die dicht bij de crime scene én de gevangenis woont, dan recapituleert hij. En hij besluit:
‘Ik liep door naar de tramhalte. Het onbarmhartige licht boven het circuit leek door het net van bovenleidingen nauwelijks in bedwang te kunnen worden gehouden.’
Dat is een mooi beeld, en voor wat het waard is, Bernlef heeft er meerdere. Hij heeft ook gruwelijk lelijke zinnen als ‘Bij de assurantiemaatschappij Verbo leid ik de afdeling Schadeafhandeling’ (wat doet dat eerste lidwoord daar?) en ‘Toen begon ze van het hotel vandaan te lopen’ (zit dat beginnen er niet al in, en van … vandaan is weinig vloeiend) en ‘ik bleef ook in New York ergens een dorpeling’ (‘ergens’?). En zijn personages praten allemaal hetzelfde.
Maar voor wie in staat is Bernlef en zijn vertellers te negeren, zitten er prachtige verhalen in. De jazzpianist, stukken uit het verhaal van de expat, de zoon van de moffenhoer, de sneeuwstormslachtoffers, stuk voor stuk zijn ze de moeite waard – als je maar op tijd stopt met lezen.
