Een (niet zo) paradijselijke jeugd
[Recensie] Een vrouw van midden veertig die een roman schrijft over een mannelijke puber die worstelt met zijn gevoelens, het ontdekken van zijn seksualiteit en met de onbeantwoorde liefde voor zijn vader. Gezien alle recente heisa is de vraag gerechtvaardigd of dat in deze tijd niet tot ophef zou leiden. Want hoe is het mogelijk dat zo’n vrouw zich kan inleven in zo’n hoofdpersoon? Wat weet zij nou van mannelijke gevoelens? Het kan, het kan zelfs bijzonder goed zo bewijst Elsa Morante in Het eiland van Arturo. Deze roman zorgde ervoor dat zij in 1957 als eerste vrouw werd bekroond met de prestigieuze Premio Straga.
Het eiland van Arturo is Procida, vlakbij Napels. Arturo woont er in een voormalig klooster dat tot villa is omgebouwd. Vrouwen komen niet voor in de eerste jaren van zijn leven, wat een verklaring kan zijn voor zijn latere gedrag. Zijn grootmoeder is overleden. Zijn moeder heeft de bevalling niet overleefd.
Hij heeft slechts één foto van haar waarop hij heel zuinig is. Zijn vader bemoeit zich nauwelijks met zijn opvoeding. Hij is vaak voor langere tijd weg en als hij thuis is dan is dat vooral fysiek.
Arturo vermaakt zich wel. Overdag struint hij wat rond in de natuur of is op het water te vinden. Naar school gaat hij niet, zijn kennis haalt hij uit boeken van zijn vader. Hij heeft zich een ideaalbeeld gevormd van zijn ouders, ondanks dat hij zijn moeder niet heeft gekend en ondanks dat zijn vader weinig liefdevol is: “Wat hem betrof was het zelfs in mijn dromen nooit in mij opgekomen dat zijn mond kusjes zou kunnen geven.” Toch heeft hij kinderlijke toekomstvisioenen van een gezamenlijke avontuurlijke toekomst.
De eerste barst
Die ontstaat als zijn vader thuiskomt met de jonge Nunziata met wie hij ineens is getrouwd. Waarom is een raadsel want Wilhelm kleineert haar, snauwt haar af en gebruikt haar als voetveeg. Als hij er is, want ook daarna is hij vaker weg dan thuis.
Arturo wil evenmin iets van haar weten en ze kwijnt weg: “Bijna een uitgedoofde planeet die buiten de baan van de aarde was geraakt.”
Zij is wel de eerste vrouw in zijn leven, een stiefmoeder die nauwelijks ouder is dan hijzelf. Arturo heeft het er maar moeilijk mee. Aanvankelijk haat hij haar omdat zij tussen hem en zijn vader in komt te staan. Hij behandelt haar net zo lomp als zijn vader, slecht voorbeeld doet slecht volgen. Later verandert dat, na de geboorte van zijn halfbroertje en hij een andere kant van Nunziata leert kennen en hij gevoelens voor haar ontwikkelt. Het kan verkeren. Als Arturo vervolgens wordt verleid door een jongedame, een vriendin van zijn stiefmoeder, begint een gecompliceerd spel van jaloezie, toenadering en verwijdering. Het is vooral Arturo die met zichzelf in de knoop raakt.
Het eiland van Arturo is vooral een ontwikkelingsroman. Het is ook een liefdesroman, voor zover je daarvan kunt spreken. De spaarzame keren dat men over liefde praat, gevoelens uit, leidt dat eerder tot verwijdering dan tot toenadering. De enige liefde die oprecht is en die werkt is die van moeder tot kind. Er komt geen man in voor die in staat is enige liefde voor een vrouw te voelen en daar op een normale manier uiting aan te geven. Afkeer van vrouwen, vrouwenhaat zelfs, is wel aan de orde van de dag.
Opvallend is de merkwaardige band tussen vader en zoon. Arturo kijkt op naar zijn vader, hij idealiseert hem, het lijkt wel op verafgoding. Diens veelvuldige afwezigheid lijkt dat alleen maar te versterken. Zoals te verwachten valt komt er een moment dat hij ziet wie zijn vader echt is, maar dan zijn we al aardig richting het einde.
Het eiland van Arturo kent naast de bijzondere hoofdpersonen enkele boeiende personages met een kleinere rol.
Nunziata bijvoorbeeld. Getrouwd met Wilhelm maar van de leeftijd van Arturo. Waarom zij met Wilhelm is getrouwd blijft raadselachtig. Als dat eenmaal zo is zit er niets anders op dan zich daarnaar te gedragen volgens haar eigen normen, zich te schikken naar haar lot, ook al richt het haar bijna te gronde.
De moeder van Nunziata komt maar heel even in beeld maar het levert wel één van de interessantste passages op. En natuurlijk de mysterieuze Romeo, de Amalfitaan, een vrouwenhater die het huis bewoonbaar heeft gemaakt en zich over Wilhelm heeft ontfermd. Vindt die mysogynie van Wilhelm daar zijn oorsprong? De man die vlak voor hij stierf had voorspeld dat Wilhelm geen rust zal kennen, maar op een zekere dag wel zal trouwen en een vrouw zal meenemen naar het eiland. Het resultaat was de eerste barst in het beeld dat de zoon van de vader had. En die onrust van Wilhelm, die werd alleen maar groter.
De tweede barst
Na die eerste barst volgt een tweede, een grotere, als duidelijk wordt wat zijn vader heeft uitgespookt in al die tijd dat hij elders was. Als dat uitkomt is Wilhelm niet meer de knappe, lange man maar een zielig hoopje mens met uiterlijke imperfecties. Het markeert het einde van de puberteit van Arturo en dan is het moment daar dat hij doet wat hij al jaren van plan was.
Elsa Morante geldt als de godmother van de Italiaanse literatuur. Het zou zomaar waar kunnen zijn. Het eiland van Arturo is een prachtige, tijdloze roman die nu gelukkig in vertaling beschikbaar is. Die vertaling is van Manon Smits en dan weet je genoeg; het is als wijn die geen krans behoeft.
Uitgeverij Wereldbibliotheek heeft aangekondigd dat er nog drie titels van Elsa Morante zullen worden uitgebracht, eveneens vertaald door Manon Smits. Dat is iets om reikhalzend naar uit te kijken!
—
Eerder gepubliceerd op JKleest.nl
