"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Het einde van Europa

Dinsdag, 13 juni, 2017

Geschreven door: James Kirchick
Artikel door: Jonas Vandroemme

De wake up call van James Kirchick

[Recensie] In maart werd de zestigste verjaardag van de verdragen van Rome gevierd. Deze verdragen vestigden onder meer de Europese Economische Gemeenschap (EEG), een belangrijke fundering voor de Europese Unie zoals we die vandaag kennen.

De oprichting van een gemeenschappelijke markt waarbinnen mensen, goederen, diensten en kapitaal vrij zouden kunnen bewegen, moest het pad effenen voor vredevolle samenwerking, economische vooruitgang en welvaart. Met succes: in de afgelopen 50 jaar kende Europa de langste periode van vrede, democratie en welvaart uit zijn geschiedenis.

Toch was er op 25 maart niet echt sprake van een hoerastemming. Verschillende opiniemakers grepen de verjaardag aan om zich af te vragen of er überhaupt wel iets te vieren viel. De ene wees op de problematiek van sociale dumping en de onmiskenbare breuklijnen tussen noord en zuid, terwijl de andere het vooral had over de aanhoudende migratiestromen. Populistische politici verkneukelen zich inmiddels in de nakende Brexit en schilderen de EU af als een kille besparingsmachine en Kafkaiaanse regelneef.

De komst van donkere tijden

Boekenkrant

Het Europese project zit onmiskenbaar in de hoek waar de klappen vallen. Dat is ook de Amerikaanse journalist James Kirchick niet ontgaan. Maar er is meer aan de hand. In zijn boek Het Einde van Europa: dictators, demagogen en de komst van donkere tijden schetst Kirchick een weinig vrolijke toekomstvisie. Hoewel de titel erger doet vermoeden, voorspelt hij geen oorlog op het continent en vreest hij ook niet voor het einde van de Europese Unie. Wat volgens hem wel bedreigd wordt, is het vertrouwen in de universele, humanistische waarden waar Europa op gebouwd is.

De concrete aanleiding voor het boek was de bijna geruisloze Russische annexatie van de Krim in maart 2014, de eerste vijandige bezetting van Europees grondgebied sinds de Tweede Wereldoorlog. Volgens Kirchick, die voor Radio Free Europe/Radio Liberty in Europa woonde en werkte, legde deze daad van agressie de pijnlijke kwetsbaarheid van Europa bloot. De Sovjetunie is dan wel vervangen door een traditionalistische en maffiose bullebak, Rusland lijkt er nog steeds op uit om Europa los te weken van de VS en verdeeldheid te zaaien in de EU, om zo de Russische invloedssfeer in Oost-Europa te vergroten.

Het einde van een waardengemeenschap

Van alle bedreigingen die Kirchick bespreekt, is dit verreweg de meest fundamentele. De oorlog die zich momenteel voortsleept in Oekraïne gaat immers over veel meer dan Oekraïne alleen. Volgens Kirchick is het conflict een ernstige bedreiging voor de broze veiligheidsorde in Europa én de wereld. Daarnaast gaat deze oorlog over het voortbestaan van de waardengemeenschap die de EU is:

“Mocht het Westen falen in Oekraïne, dan is dat het teken van een beslissende klap voor de waarden van het liberalisme, de democratie en de op consensus gebaseerde verhoudingen tussen de staten, zoals belichaamd door de Europese Unie.”

Rusland bekampt met andere woorden niet meer of niet minder dan de waarden van de Verlichting. Ook de andere Europese brandhaarden die in het boek aan bod komen zijn crisissen die deze waarden op de helling zetten. Zo is er bijvoorbeeld Viktor Orbán, de rechts-nationalistische premier van Hongarije die druk in de weer is om een ‘onliberale democratie’ op te richten.

De droom van Robert Schuman

“De vereniging van Europa zal feitelijke solidariteit vragen”, zo sprak Robert Schuman in zijn befaamde verklaring van 9 mei 1950 waarin hij voorstelde een Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal op te richten. Die droom lijkt vandaag te vervliegen: het Verenigd Koninkrijk heeft – quasi per ongeluk – beslist om de Europese Unie te verlaten, waardoor nationalistische krachten over het hele continent zich gesterkt voelen. In Griekenland zet het extreemlinkse Syriza de hakken in het zand, waardoor de economie van het land nog verder wegkwijnt.

Tot overmaat van ramp zorgt een enorme migratiegolf vanuit het Midden-Oosten ervoor dat de bestaande spanningen worden overgoten met brandversneller. Antisemitisme steekt in heel Europa de kop op maar is het meest zichtbaar in Frankrijk, de thuishaven van zowel de grootste joden populatie als van de grootste groep moslims in de EU.

Mutti en de Poetinversteher

In dit wankelende Europa verwacht Kirchick meer van Duitsland. De stabiele macht in het hart van Europa is echter te terughoudend, stelt Kirchick, en door hun historisch schuldgevoel wenden ze zich af van de internationale machtspolitiek. Ze zitten geklemd tussen de VS en Rusland, maar tegelijk hekelt de auteur de naïviteit van linkse politici die tegen Rusland aanschurken. Voorlopig biedt Angela Merkel tegengewicht tegen deze Poetinversteher, maar Kirchick vraagt zich af wat er te gebeuren staat als Mutti het roer uit handen moet geven.

Het Einde van Europa is een vlot leesbaar en overzichtelijk boek. Het is geografisch en thematisch geordend in acht hoofdstukken die elk een specifieke crisis bespreken. Kirchick schrijft helder en slaagt er wonderwel in om complexe problemen niet saai te laten worden.

De keerzijde van die medaille is dat hij vrij scherpe standpunten inneemt of zich laat gaan in stevige rants. Zo worden onder meer Edward Snowden en Jeremy Corbyn een paar keer onverbiddelijk de mantel uitgeveegd. Dit sterk opiniërende aspect zorgt ervoor dat je als lezer kritisch moet blijven, maar stoort op zich niet. De bevlogenheid van Kirchicks betoog is aanstekelijk en de vraag die hij stelt is brandend actueel.

“Europeanen moeten zich nu de vraag stellen hoe serieus ze zijn in hun toewijding aan Europa. Wat zijn ze bereid op te offeren om het grootste experiment van politieke samenwerking in de geschiedenis van de mensheid te behouden?”

Eerder verschenen op https://vreemderdanfictie.be/