Handboek kerkgeschiedenis
De schrijvers
[Recensie] Karim Schelkens, Paul van Geest, Joep van Gennip zijn respectievelijk universitair hoofddocent, hoogleraar en post-doctoraal onderzoeker aan Tilburg University, gespecialiseerd in kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie.
Thematiek
Dit is een heus handboek katholieke kerkgeschiedenis. Als je er maar even doorheen bladert en de degelijke vormgeving, de genuanceerde taal en de volledigheid op je in laat werken, dan klopt dat ook echt. Het is de katholieke kerk van nul tot nu in 375 pagina’s plus bijlagen – dat lijkt veel, maar is extreem beknopt.
Zo’n boek maakt natuurlijk keuzes. De titel spreekt bijvoorbeeld van ‘katholicisme’ in plaats van ‘de Katholieke Kerk’. Het zal te maken hebben met de opvatting dat de kerk voortdurend in innige relatie met sociale, politieke en filosofische stromingen heeft gestaan. De auteurs zelf houden het erop dat ze een ‘institutionele geschiedschrijving’ en een ‘ideeën- en mentaliteitsgeschiedenis’ hebben ineengeschoven. Dat wisselt elkaar inderdaad op een prettige manier af in dit boek.
Het boek is beknopt en toch breed: Als je iets van de kerk in de middeleeuwen wilt begrijpen, moet je immers ook geïnformeerd worden over de sociale en politieke situatie in Europa na de val van het Romeinse Rijk. Ook krijg je korte en accurate besprekingen over bijvoorbeeld de Reformatoren Luther en Calvijn. Niet zozeer de gestaag voortstromende katholieke kerk, juist ook het katholicisme als voortdurend aangevochten, ter discussie gesteld en zich hernieuwend ‘principe’ is hier het onderwerp.
Opvallend
Misschien nog wel het meest opvallende dat blijft hangen is het bewegelijke, dynamische beeld van de Kerk. Wat je nu ervaart als een soort ‘eeuwige katholieke principes’ zijn veelal toevallige, veranderbare en soms ook betrekkelijk recente kerkelijke modeverschijnselen. Neem het primaat van de bisschop van Rome, beter bekend als de Paus. Het is dat een aantal charismatische Pausen de macht zo naar zich toe trok en dat het op een gegeven moment gewoon opportuun was om de kerk te uniformeren en te centraliseren, anders hadden we een heel ander, pluriformer soort katholicisme gekend. De Katholieke Kerk wordt veel toevalliger en vloeibaarder van gestalte in zo’n boek. Onder de strak geregisseerde buitenkant kolkt het voortdurend van de nieuwe bijbelse impulsen, bewegingen van onderop en herbronning vanuit de oude kerk. Golfbewegingen van verval en herstel, van powerplay en verzet, nu eens ‘moreel failliet’, dan weer een baken van licht – dat is blijkbaar wat de Kerk is.
Interessant stukje
Ik kan er honderden kiezen, maar vooruit: “Descartes’ rigoureuze methode van afzondering en inkeer als manier om tot ‘eerste beginselen’ te komen, bleek sterk verwant aan de meditatieve technieken uit de geestelijke oefeningen van Ignatius van Loyola (…). Descartes schafte de religie niet af, maar doordat hij haar secundair maakte aan het autonome en rationeel denkende ‘ik’ onttrok hij het individu, het subject, uit de religieuze kosmos waarin zijn voorgangers zich nog hadden bevonden.”
Reden om dit boek niet te lezen
Voor velen zal het echt geen spannende literatuur zijn. Juist door de beknoptheid is het soms lastig om een hele berg namen en feiten tot leven te brengen voor de lezer. Soms krijg je net de smaak te pakken en wil je het fijne weten van, zeg een discussie tussen Bernardus en Abaelardus: worden hier de eerste contouren van een actueel spanningsveld tussen breed, spiritueel humanisme en strikt rationeel individualisme zichtbaar? Het boek snelt echter voort en je moet weer verder ploegen, de eeuwen door. Was het niet beter geweest om aan het eind van ieder hoofdstuk literatuur te vermelden ‘voor wie meer wil lezen’? Niet ongebruikelijk in handboekenland.
Reden om dit boek wel te lezen
Lees het citaat hierboven en besef: wij weten niet wie we zijn zonder ons aller moeder, de Kerk, te kennen. We zijn er met duizend draden mee verbonden, of we nu willen of niet. Of je nu katholiek, protestant, atheïst of wat dan ook bent. Onze cultuur en onze identiteit is ondenkbaar zonder twee millennia katholiek denken en leven.
En dat is een verhaal vol hoogte- en dieptepunten. Van intellectuele fijnzinnigheid tot gewetenloze kettervervolging en van compassie met rechteloze medeburgers tot nietsontziende machtspolitiek.
Voor wie de Kerk afrekent op grond van haar recente gestalte of een slecht geïnformeerd beeld uit de media biedt dit boek nuance, reliëf en relativering. Het boek is zorgvuldig geschreven, met afgewogen, inhoudsvolle zinnen. Zo’n boek waar je voorlopig niet omheen kunt.
—
Eerder verschenen in Trouw
