De keuze van Vera
[Recensie] Eva Panic Nahir is geboren in 1918 en overleden in 2015. Van haar bewogen leven is veel bekend. Er is een monografie verschenen, op youtube is de film Eva – a documentary te zien en David Grossman heeft nu een boek over haar geschreven. Hij was goed met haar bevriend, hij kent haar levensverhaal goed en Eva wilde dat hij haar levensverhaal zou schrijven. Het resultaat is Het leven speelt met mij. Het is geromantiseerd, met toestemming, om “mijn fantasie de vrije loop te laten en het me voor te stellen zoals het nooit was geweest,” aldus Grossman.
In Het leven speelt met mij heeft hij dat inderdaad gedaan. Namen zijn veranderd, karakters blijkbaar ook en de enscenering is behoorlijk gedramatiseerd. De kern is overeind gebleven.
De eerste zin is lichtelijk verwarrend:
“Rafaël was vijftien toen zijn moeder doodging en hem verloste uit haar lijden.”
Het verhaal gaat een heel andere kant op dan die opening suggereert. Rafaël is een bijfiguur, stief- en schoonzoon van Vera en de relatie met zijn biologische moeder is ondergeschikt.
Het draait om Vera. Zij en haar man waren trouwe aanhangers van Tito toen hij in 1951 door de geheime dienst werd opgepakt op vage, vermoedelijk ongegronde verdenkingen. In de cel pleegt hij zelfmoord. Vera wordt voor een keuze gesteld die in de verte aan Sophie’s choice doet denken. Zij kan kiezen tussen een overheidspensioen, maar dan moet zij wel schriftelijk verklaren dat haar man een verrader is, of arrestatie met als gevolg dat hun dochter Nina, zesenhalf jaar oud, ouderloos verder moet.
Uit de tekst op de achterflap valt eenvoudig op te maken welke keuze zij heeft gemaakt. Vera en haar man waren een soort Siamese tweeling. Zij leefden niet alleen samen, zij waren onafscheidelijk en Vera kon het niet opbrengen om haar man tot verrader te bestempelen. Zij wordt opgepakt en gedeporteerd naar het gevangeniseiland Goli Otok. Het is de hel op aarde maar zij overleeft. De gevolgen van haar keuze zijn evenwel groot.
Ze emigreert met dochter Nina na haar vrijlating naar Israël. In 1963 leert zij Toevja kennen, Rafaëls vader, een jaar nadat zijn vrouw, die uit de openingszin, is overleden. Nina blijft geestelijk een kind van zesenhalf. Ze trouwt met Rafaël, het is een vreemd huwelijk. Ze krijgen wel een kind, Gili, de vertelster in het boek. Als Vera negentig wordt nemen de drie vrouwen het besluit om naar dat eiland te gaan en van Vera het echte verhaal te horen terwijl Gili het op film zet. Het doel: de film bewaren zodat de dementerende Nina het kan terugzien en natuurlijk ook een kans op heling van de zielen van de drie generaties vrouwen die allen op hun eigen manier gehavend zijn.
Grossman maakt er een psychologisch kunstwerk van. Met name Vera en Nina komen onder het vergrootglas terecht en het is vooral de relatie tussen moeder en dochter die een ontwikkeling doormaakt. Of daarbij alles even goed te begrijpen valt is een tweede, maar inzicht in de karakterologische oerkracht van Vera en het kinderlijke vluchtgedrag van Nina houd je er wel aan over.
De uitwerking kent wat haken en ogen. Grossman laat Vera haar verhaal doen voor de camera, maar of dat nou zo’n gelukkige keuze is met in het achterhoofd dat de “echte” Vera dat al eerder had gedaan betwijfel ik. Het taalgebruik van Vera doet ook nogal potsierlijk aan. Zij gebruikt bijvoorbeeld vrijwel geen lidwoorden zoals zij van haar moedertaal gewend is. De dramatiek is af en toe ook zwaar aangezet. Natuurlijk leent het onderwerp zich daarvoor maar af en toe lijkt het te veel gericht op effectbejag.
Het zijn slechts opmerkingen in de marge, want Het leven speelt met mij is een mooie, meeslepende roman die geen seconde de aandacht doet verslappen.
—
Eerder verschenen op jkleest.nl
