Liefde in tijden van angst
Eind negentiende eeuw duikt voor de Engelse kust een monster op dat geiten verschalkt en kinderen eet. Een evolutionaire anomalie of gewoon massahysterie? Sarah Perry nam een duik in de geest van de Victoriaan en schreef vervolgens een beest van een roman.
[Recensie] De enige die echt treurde om de dood van Michael Seaborne was zijn hond. Michael was een laat-negentiende-eeuwse Londense welgestelde burger met een vrouw en een zoon, maar zoals hij zijn hond streelde, streelde hij zijn Cora nooit. Michael had Cora in feite altijd genegeerd, dus toen hij aan keelkanker stierf voelde zij vooral opluchting – en affectie voor Luke Garrett, de dokter die hem tijdens zijn laatste maanden had begeleid. “Eerst hier, dan weg, eerst wel, dan niet,” zingt haar zoon Francis wanneer hij de ochtend van de begrafenis de trap afkomt. Ook hij wordt niet geraakt door Michaels dood, want Francis is een beetje een rare jongen, die de pluimen in zijn kussen telt, de Fibonaci-reeks opzegt wanneer hij niet kan slapen en blauwe dingen verzamelt, zoals stenen, schelpen en zelfs een lichtblauw buskaartje.
Het eerste wat Cora doet na Michaels dood is verhuizen, naar Colchester, niet ver van de kust van Essex, waar regelmatig fossielen worden gevonden. Ze is weg van de ideeën van Charles Lyell en Charles Darwin en wil dolgraag een ichtyosaurus ontdekken. Familievrienden brengen haar in contact met dominee William Ransome en zijn gezin die even verderop aan het Blackwaterestuarium wonen, de plaats waar volgens zowat iedereen een watermonster de plak zwaait. Het grijpt geiten die aan de waterkant staan te grazen en er is zelfs een meisje verdwenen. Wanneer op school massahysterie uitbreekt, is het voor iedereen wel duidelijk: dat monster is door God gestuurd om de mensheid te straffen. Voor iedereen behalve Cora natuurlijk.
Dit is het uitgangspunt van Sarah Perry’s Victoriaanse roman Het monster van Essex, een boek dat niet alleen een verhaal wil vertellen, maar dat ook een beeld wil geven van de uitermate boeiende intellectuele atmosfeer die in 1893, het jaar waarin het boek speelt, in Groot-Brittannië heerste. Er werd toen immers niet alleen over de evolutietheorie gebakkeleid. Het armoedevraagstuk en de positie van de vrouw doken evenzeer op in iedere intellectuele discussie. Tekenend is bijvoorbeeld hoe Cora voorgesteld wordt aan William Ransome, als een vrouw met een bijzonder, misschien wel mannelijk intellect. Schrijnend wordt het dan weer wanneer deze William met zijn aan tbc lijdende vrouw Stella op consult gaat bij Luke Garrett. De dokter zou haar graag behandelen met een experimentele therapie, maar daar wil de dominee niet van weten. Een waar handgemeen dreigt, tot Stella zwakjes tussenkomt en vraagt of zij dan niets te zeggen heeft. Gaat het dan immers niet over haar lichaam? En over haar ziekte? Dat het ook anders kan toont Parry door Cora een lesbische vriendin te geven, Martha, die naar een voordracht gaat luisteren van Eleonora Marx, de dochter van Karl inderdaad en een feministe van het eerste uur.
Door een historische figuur als deze Eleonora Marx te introduceren, geeft Perry haar boek net dat ietsje meer overtuigingskracht. En het toont dat ze haar huiswerk heeft gemaakt. Dat blijkt ook uit de verhaallijn waarin Martha opkomt voor betere leefomstandigheden voor de Londense armen. We moeten stoppen met het uitdelen van aalmoezen, stelt ze, alle mensen hebben recht op een fatsoenlijk dak boven het hoofd en het is onze plicht om hen dat ook te geven, los van hun morele standaarden. Daarmee verwijst Perry naar de sociaaldarwinistische gedachtengang die op het einde van de negentiende eeuw populair was bij de burgerij: de armen waren gewoon de kneusjes van de evolutie. Zij waren gedoemd om het pleit te verliezen. Hen helpen was niet alleen nutteloos, het ging ook nog eens in tegen de wetten van de natuur.
De grote discussie in Het monster van Essex gaat over de tegenstelling tussen wetenschap en religie. Cora gaat er nogal gemakkelijk vanuit dat William Ransom het volksgeloof dat dit beest door God gezonden is serieus zal nemen. Ten onrechte zo blijkt, want de dominee is een man van de Verlichting. Zijn god is een god van de rede, zegt hij, en niet van nachtelijk gespook. Wanneer God het universum ontworpen heeft volgens een bepaald plan, dan moet de mens dat plan met zijn verstand kunnen achterhalen. In dezelfde adem voegt hij er echter aan toe dat dit universum uit meer bestaat dan louter sterren en atomen. Er is ook zoiets als de liefde natuurlijk, de aantrekking en afstoting van menselijke lichamen. Dat hij die kent blijkt uit zijn houding tegenover Cora. En uit de hare tegenover hem, want beiden zien in elkaar meer dan louter intellectuele gesprekspartners.
Alleen heeft Wiliam een vrouw en drie kinderen natuurlijk, en zit Luke Garrett nog steeds op de hand van de schone Cora te wachten. Hoe moeilijk de liefde wel kan zijn blijkt in een van de mooiste scènes van de roman, die speelt tijdens een zomerfeest dat Cora geeft. De oudste dochter van William speelt piano. Stella ziet wat haar man en Cora voor elkaar voelen en weet dat ze niet lang meer te leven heeft. Misschien moet ze die twee haar zegen geven, lijkt ze te denken wanneer ze hen aanmoedigt om samen te dansen. Alle genodigden kijken hoe William Cora bij haar middel neemt en hoe zij haar hand op zijn schouder legt, maar daar blijft het bij. De twee staan even samen op de dansvloer, in een magisch moment, en dan laten ze elkaar weer los en gaan ze uit elkaar.
Sarah Perry is een meester in het weergeven van de ambigue sfeer die over het Blackwaterestuarium hangt, daar waar land, rivier en zee elkaar raken en het altijd een beetje naar verrotting en vergankelijkheid ruikt. Het is een wereld die twijfelt tussen licht en donker en tussen aantrekking en afstoting, zo blijkt. Ook in de liefde.
—
Eerder verschenen in De Morgen
