Adriaan Koerbagh (1633-1669) leefde in het Amsterdam van de Gouden Eeuw, stamde uit een van de betere families en kwam in juridische moeilijkheden. Dat laatste brengt met zich mee dat er een dossier over hem is aangelegd, zodat een historicus zijn leven kan benutten om een schets te geven van het leven in de stad die “als Kayserin de croon draeght van Europe”.
Bart Leeuwenburghs Het noodlot van een ketter is echter niet geschreven als illustratie van het dagelijks leven in het zeventiende-eeuwse Holland. Dat is slechts de aantrekkelijke bonus die je krijgt in dit boek over het begin van de radicale Verlichting. Koerbagh stond namelijk met beide benen in het intellectuele leven van zijn tijd, waarin een nieuw, materialistisch wereldbeeld begon aan zijn opmars. Sterker nog, de jonge Amsterdammer – hij werd slechts zesendertig jaar oud – liep in de voorhoede en werd als eerste onder vuur genomen.
Amsterdam was een spreekwoordelijk tolerante stad. Officieel was men protestant en officieel volgde men binnen deze vorm van christendom de contraremonstrantse variant, maar er was volop ruimte voor andersdenkenden. Koerbaghs straatgenoot Joost van den Vondel was rooms-katholiek; er waren lutheranen, remonstranten en doopsgezinden; ook de oosterse kerken en de joden hadden gebedsplaatsen.
In het eerste deel van Het noodlot van een ketter beschrijft Leeuwenburgh onder andere de discussie tussen de remonstranten en contraremonstanten, terwijl ook ruimte is voor groepen als de socinianen (in feite een containerbegrip voor iedereen die wel héél ver afweek van de gereformeerde leer). De lezer verneemt met hoeveel hartstocht men in de Republiek discussieerde over geloofszaken en zou haast de indruk krijgen dat er geen plek ter wereld was waar het rationele denken van René Descartes moeilijker voet aan de grond kon krijgen.
Dat ging dan ook niet bepaald gemakkelijk: Leeuwenburgh vertelt bijvoorbeeld hoe Descartes’ tegenstander Voetius alle zeilen bijzette om de nieuwe ideeën tegen te werken. Een geweldig hoofdstuk, waarin niet alleen duidelijk wordt hoe revolutionair Descartes’ opvattingen zijn geweest, maar ook hoe aantrekkelijk ze waren voor een jonge, vermogende medicijnenstudent. Of voor een radicaal-denkende lenzenslijper als Baruch Spinoza.
De op het scherpst van de snede gevoerde religieuze debatten en de schokkend-nieuwe wetenschappelijke methode zijn niet de enige onderwerpen die Leeuwenburgh centraal stelt. Steeds meer mensen waren er destijds van overtuigd dat het niet aanging wetenschap op te sluiten aan de universiteit, waar men Latijn sprak en inzichten voor zich hield. Met Simon Stevin als wegbereider werd geijverd voor een Nederlandse wetenschappelijke literatuur, opdat iedereen kennis kon nemen van de laatste stand van zaken.
Koerbagh zette zich met hart en ziel in voor de nieuwe wetenschappelijke methode en taal. Dit resulteerde in een woordenboekje met de onmogelijke titel Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet, dat was geplant door Vreederijk Waarmond [Koerbaghs pseudoniem], ondersoeker der waarheyd, tot nut en dienst van al die geen die der nut en dienst uyt trekken wil. Als u dit niets zegt, helpt de ondertitel: een vertaaling en uytlegging van al de Hebreusche, Grieksche, Latijnse, Franse en andere vreemde bastaart-woorden en wijsen van spreeken die (’t welk te beklaagen is) soo inde Godsgeleertheyd, regtsgeleerdheid, geneeskonst als in andere konsten en weetenschappen en ook in het dagelijks gebruyk van spreeken inde Nederduytsche taal gebruykt worden.
Het aanbod bastaardwoorden uit te leggen klinkt heel hulpvaardig, maar de auteur benut menig lemma van zijn lexicon om bastaardwoorden niet alleen uit te leggen, maar ook de draak te steken met de leer van de gereformeerde kerk. Menig dominee zal gegruwd hebben toen hij Koerbaghs definitie van godsdienst las: “De dienst waarmede een ieder God soekt te behaagen of te eeren. Dit geschied al op veelderley wijse onder de menschen: want daar zijn vry veelerhande Godsdiensten. En elk volk, dat een andere Godsdienst heeft als andere volkeren, meynt en gelooft, dat sijn wijse van Godsdienst de beste is en Gode aangenaamst, ja het meynt en gelooft het niet alleenlijk, maar salt ook beweeren en staande houden, niet met reden en waarheyd, die uyt God zijn, maar met geweld van vuyr en swaerd, galg en rad.”
Asterdam was een spreekwoordelijk tolerante stad, maar er waren grenzen, en die waren met dit soort woorden vrij royaal overschreden: Een Bloemhof werd verboden (en is daarmee vermoedelijk het enige woordenboek dat deze eer ooit is toegevallen). Koerbagh voorzag problemen, ging in vrijwillige ballingschap, schreef vervolgens een nog strijdbaarder geschrift, werd door de drukker daarvan verraden en uitgeleverd aan de Amsterdamse schout. De vrijdenker-lexicograaf werd in een besloten vergadering veroordeeld tot tien jaar rasphuis en overleed niet lang daarna.
Leeuwenburgh heeft een boeiend verhaal, vol doorkijkjes naar het leven in de zeventiende eeuw. Ik voor mij zou iets meer over het woordenboek hebben willen lezen en ook iets meer over het materialistische wereldbeeld, waarop best wel wat kritiek mogelijk is. De biograaf beperkt zich, bij de beoordeling van Koerbaghs ideeën, tot de constatering dat diens geloof in de rede een eenentwintigste-eeuwer zal treffen als naïef. Ik hoopte op iets meer analyse, maar dat is een kwestie van persoonlijke smaak. Al met al is dit een puik boek, dat alle personages – Koerbagh, maar ook Descartes, Spinoza, Hobbes, Gomarius, Arminius en Voetius – eerlijk en genuanceerd portretteert en inzicht biedt in de moeizame doorbraak van het materialistische wereldbeeld.
Tot slot: je zou een boek moeten beoordelen aan de hand van de inhoud, maar het oog wil ook wat. Ik rond dus af met een compliment aan Mijke Wondergem, die een buitengewoon fraai omslagontwerp gaf aan Het noodlot van een ketter.
