Het uur van de specialisten

Kleine gevoelige roman over onbekende slachtoffers van de nazi’s

[Recensie] Dat de wreedheden van de nazi’s alleen konden bestaan door volledige inzet van de techniek is bekend. Hoe vermoord je 6 miljoen Joden in zo’n relatief korte tijd? Dat kan alleen op een industriële technocratische manier. In Het uur van de specialisten wordt een minder bekende gruweldaad van de nazi’s beschreven: het vermoorden van mensen met een erfelijke ziekte of een lichamelijke of geestelijke beperking. De nazi’s wilden een supervolk creëren, Joden en zigeuners moesten het ontgelden, want die pasten niet in het Arische ideaalbeeld. Maar hoe zat het met de lichamelijk en geestelijk gehandicapten, of mensen met een erfelijke ziekte? Het ging om mensen die wel kinderen waren van Ariërs maar toch niet voldeden aan de nazi-standaarden. Ook hiervoor bedachten de nazi’s een technocratisch systeem om van deze mensen af te komen. Gehandicapten en zieken werden verplicht opgenomen in instituten, verspreid over het hele land. Daar werden ze, als ze niet konden werken, in alle rust vermoord. Een deel werd door bewuste ondervoeding de dood in gejaagd. Ze kregen het zogeheten E-kost, Euthanasie kost, een dieet van soep en andere voedsel zonder eiwitten en vitaminen, waardoor de vaak al verzwakte mensen binnen een paar weken stierven. Een ander deel werd door vergassing vermoord, in kleine gaskamers in de instituten, met twintig tegelijk. Meer dan 300.000 Duitsers kwamen zo aan hun einde. Een van de meest perverse dingen was dat in de brieven die werden verstuurd naar de nabestaanden, met leedwezen werd kennisgegeven van het overlijden van hun vader, moeder, kind, broer, zus. Een gefingeerde doodsoorzaak, blindedarm, hartaanval of tbc, zetten de nazi’s er keurig netjes bij om maar geen argwaan te wekken.

In de roman Het uur van de specialisten beschrijft de Duitse psycholoog en schrijver Barbara Zoeke in detail de werkwijze van het regime. Soms werd er al te gemakkelijk een doodsoorzaak aangegeven, bijvoorbeeld blindedarm, maar dan bleek deze al tien jaar geleden bij de overledene verwijderd te zijn. De goedgelovige nabestaanden die reclameerden kregen dan een nieuwe brief met de ‘juiste’ doodsoorzaak en groot excuus. Toen in 1941 de bisschop van Münster zich op de kansel keerde tegen deze praktijken beloofde Hitler c.s. beterschap en te zullen stoppen met de moord op gehandicapten en zieken. Het was als zo vaak een ijdele belofte, het moorden ging door, tot aan het einde van de oorlog.

In de kleine en gevoelige roman Het uur van de Specialisten volgen we een aantal getuigen, daders en slachtoffers van deze politiek. We lezen via het dagboek van de aan de erfelijke ziekte van Huntington leidende Duitse hoogleraar archeologie Max Koenig hoe de patiënten werden behandeld. We lezen door de ogen van de SS-ers en tevens arts Friedel Lerbe hoe de moord op de zieken precies verliep. Zoeke oordeelt niet, SS-er Lerbe is op een bepaalde manier sympathiek, voert zijn taken zo goed mogelijk uit, is verliefd op Anja die als verpleegster aan het front werk, die hij weinig ziet. Daarom flirt hij met zijn secretaresse Kuiltje. Gewone mensen die gruwelijkheden begaan, de banaliteit van het kwaad in romanvorm.

De mooiste en gevoeligste stukken zijn die waarin Koenig aan het woord is. Hij schrijft brieven aan zijn vrouw en betuigt haar zijn liefde, en zijn liefde voor hun dochter Püppi. Zij is ook drager van het Huntington-gen en Max snapt, nu hij gedwongen is opgenomen, dat zijn dochter ook in de handen van de nazi’s kan vallen. Hij regelt dat ze kunnen ontkomen naar Italië. Max weet dat hij gaat sterven, maar de herinnering aan het grote geluk van zijn gezin en de vrienden die hij in de instellingen maakt, besluiten hem om door te leven, tot het einde. In het instituut sluit hij vriendschappen met mensen die allemaal bijzonder zijn, tegenwoordig noemen we dat een rugzakje. De gevoelige Carl, een latinist die gefascineerd is door de kleur zwart en stemmen hoort; Oscar, een jongen met het downsyndroom die angstig voor wat komen gaat zich telkens aan Koenig vastklampt, of Elfriede die piano studeerde aan het conservatorium en een eigen taal ontwikkelt als commentaar op het geweld van de nazi’s. De passages waarin hij zijn nieuwe vrienden beschrijft zijn pareltjes. Tussen Carl en Elfriede bloeit een romance op:

“Calle en Elfie zaten in een hoekje in de kamer. Ze waren zo stil als in gebed verzonken gelovigen voor het altaar. Baden ze nu tot een ‘onbekende god’ of tot de ‘god der liefde’, wie zal het zeggen. Inniger kon je niet in elkaar verzinken, stiller kon je niet zijn. Over geluk spreken was niet mogelijk, omdat je het niet kon afdwingen. Van een kostbaar moment genieten kon wel. En hoewel ze kwetsbaar, hoewel ze onzeker waren, wisten ze dit moment te benutten. “

Zoeke laat terecht zien dat elk mens in zijn uniciteit, ongeacht fysieke of mentale gesteldheid of beperking, bijzonder is, mooi is, waardevol is. Ze laat ook zien dat dat we onze menselijkheid verliezen als we mensen onderdeel maken van zogenaamde hogere doelen en daarmee mensen afwijzen die daar niet inpassen. En dat gebeurde in Nazi-Duitsland. “Alles van waarde is weerloos,” en dat geldt zeker voor de helden uit dit boek.

Het uur van de specialisten is een kleine gevoelige roman over deze bijzondere slachtoffers van het naziregime. Een hommage, een liefdesbetuiging. Ontroerend.

—

Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles