Monoloog van een onbegrepen vrouw
De onontkoombare drang om te schrijven, om een nieuwe taal te maken waarmee je vorm kunt geven aan je gedachten. Een drang die je het ene moment overgevoelig maakt en je het volgende moment compleet van de wereld afsluit. Een drang die een diepe wissel trekt op de personen die het dichtste bij je staan. Stel dat je die drang hebt terwijl je omringd bent door een gezin, een hardwerkende man en een mooie dochter van wie je zielsveel houdt, en je je tot in je diepste vezel eenzaam en gefrustreerd voelt omdat je alleen wilt zijn en zij dat verlangen niet begrijpen. Dat je alleen wil zijn, wil roken, wil drinken, wil schrijven, en dat dan wekenlang. Het overkomt Jelina, hoofdpersonage in Het verborgen weefsel, de nieuwe roman van Stefan Hertmans.
In Jelina’s dagboek, een fragmentarische monoloog waarvan de afzonderlijke delen in eerste instantie enigszins verstrooid lijken, tekent zich gaandeweg het portret af van een melancholieke, depressieve vrouw die haar toevlucht zoekt in drank, verwijten en affaires met andere mannen. Zo fijngevoelig als Jelina is als dichteres, zo bot en gesloten is ze als mens. En ze weet het zelf ook:
‘In haar gedichten uiterst sensibel, melancholisch, een diepzeepoliep met ontelbare fijne, tastende draden in het schemerige water van haar ziel; maar tegen mensen vaak bot, kortaf of ronduit arrogant en kil (…) machteloos tegen een wereld die haar betrof, verdwijnend in de schemer van haar koppige weemoed.’
Hertmans beschrijft door de ogen van zijn rusteloze hoofdfiguur de steeds hoger oplopende ruzies, het gemis van een verloren zus, de vluchten, de dreigende apotheose. Geen hoop, geen berusting klinken door in de woorden van Jelina; wanhoop en uitzichtloosheid krijgen de overhand. Ongeveer halverwege de roman bekruipt je het gevoel dat de roman verwordt tot een klaagzang van een vrouw die uit haar verwarde gevoelens de ultieme consequenties niet durft te trekken, maar tegelijkertijd begrijp je hieruit de kracht van de tekst, die Jelina’s lusteloosheid en het gebrek aan energie om op eigen kracht uit het dal op te klimmen haast voelbaar overbrengt.
De klaagzang van Jelina is bovendien prachtig geschreven. Meer dan door de spanningsboog van de roman word je als lezer meegesleept in het poëtische proza van Hertmans, waarin hij aardse, lichamelijke details afwisselt met de dromerige stijl van Jelina’s mijmeringen. Zijn zinnen zijn ritmisch, in sommige passages haast lichtvoetig; een pijnlijk contrast met het zich voltrekkende levensdrama in de roman. Hij slaagt er, in tegenstelling tot zijn grillige personage, wel in om een nieuwe wereld te bouwen in woorden, waarin hij, naast de gevoelswereld van zijn personage, de kwetsbaarheid die het schrijven met zich meebrengt blootlegt.
‘Het verborgen weefsel weeft zichzelf, terwijl het rafelt en vergaat. Er bestaat niets wonderlijkers dan het verborgen weefsel. Men laat er computers met mannen en dassen op los. Het verborgen weefsel geeft geen sjoege. Het weeft aan tijd die zich vertaalt in weefsel. Het wonder is dat het weefsel groeit omdat het verslijt. Geen mens raakt er wijs uit, omdat geen mens werkelijk helemaal een mens kan zijn.’
Het ‘verborgen weefsel’ is de metafoor voor dat wat zich aan onze dagelijkse waarneming onttrekt; het onbenoembare dat onder woorden moet worden gebracht. De problematiek van het schrijven, dat is de rode draad van Hertmans’ roman, die hij projecteert op zijn hoofdpersonage:
‘Tegen de illusie van de vrijheid, schrijft ze ergens, en de pijn die dat veroorzaakt, helpt alleen de vrijheid van mijn melancholie. Het is het verborgen weefsel van mijn ziel.’
De raadselachtigheid van het schrijven en de tragiek van een mens die zich niet in een keurslijf kan dwingen omdat het verlangen te schrijven te zeer de kop opsteekt. Die kwelling is ervoor nodig, lijkt Hertmans te willen zeggen, om helemaal vanuit jezelf iets totaal nieuws te maken, dat nog niemand voor jou bedacht. Een evenwicht zoeken om die kwelling in bedwang te houden, dat kan de een beter dan de ander. Maar dat het prachtige boeken oplevert, bewijst ook deze roman.
