Hoe Donald Trump de Amerikaanse democratie vernietigt
[Recensie] Toen Trump vier jaar geleden, na een campagne van schofferen, liegen en ophitsen, de presidentsverkiezingen had gewonnen, waren er genoeg mensen die dachten dat het met deze schreeuwlelijk in het Witte Huis niet zo’n vaart zou lopen. Campagne voeren is een ding, regeren is wat anders. De eerbiedwaardigheid van het hoogste ambt zou Trump in het gareel houden en hem presidentiëler maken. Ook Obama dacht bij de overdracht nog dat zijn opvolger “het beste [zou willen] voor dit land”, en zich met respect zou voegen naar de democratische instituties.
Hij, en iedereen met hem, is van een koude kermis thuisgekomen. Het kostte Trump geen enkele moeite om zich ook als president direct te presenteren als de man die hij werkelijk is, en waarschijnlijk altijd is geweest: een seksistische en racistische lomperik, die pathologisch narcistisch zijn botte onkunde en kwaadaardigheid viert als genialiteit. Maar – en dat is nog veel verontrustender – ook als iemand die er van meet af aan op gericht is om zijn positie te gebruiken om de democratie en de rechtsstatelijke principes ervan te ondergraven en kapot te maken.
Wie daar nog niet van overtuigd is (of daar nog meer van overtuigd wil raken), moet het nieuwste boek van de Russisch-Amerikaanse journalist Masha Gessen lezen. Aan de hand van de over elkaar heen buitelende incidenten en schandalen die de vier jaar van Trump in het Witte Huis kenmerkten, betoogt hij dat en hoe zijn presidentschap in het teken staat van het streven de vertegenwoordigende democratie te vervangen door een autocratie: een samenleving waarin zoveel mogelijk macht wordt geconcentreerd in de handen van één persoon (die zich gesteund weet door een kleine (familie)kliek van vertrouwelingen, opportunistische meelopers en stilzwijgende collaborateurs).
Gessen, die eerder een boek schreef over de herleving van het totalitarisme in het Rusland onder Poetin (De toekomst is geschiedenis), maakt niet alleen duidelijk hoe schaamteloos Trump zijn autocratische neigingen heeft kunnen botvieren, maar ook hoe weinig het Amerikaanse politieke systeem erop is berekend om zulke neigingen in de kiem te smoren. De instituties hebben ons niet gered, luidt de titel van een van de hoofdstukken. En het is misschien nog erger: “[D]at autocratische streven kan kennelijk logisch voortbouwen op de structuren en de normen van de Amerikaanse bestuurscultuur, op de concentratie van macht bij de uitvoerende organen en op het huwelijk tussen geld en politiek.” Machtsmisbruik zit in het systeem ingebakken, wordt er als het ware door gefaciliteerd en Trump heeft daar maximaal van kunnen profiteren.
Niemand staat boven de wet, zo luidt een van de principes van de democratische rechtsstaat. Voor Trump betekenen deze woorden niets. In woord en daad heeft hij zich drieënhalf jaar er ongestraft aan onttrokken, stelt Gessen met allerlei voorbeelden vast. De facto was de president onschendbaar. Ook omdat hij zich steeds gedekt wist door de Republikeinen in Congres en Senaat, die elk onderzoek naar zijn handelwijzen om zijn ambt voor persoonlijk en politiek gewin te misbruiken frustreerden.
Het trumpisme heeft de Republikeinse Partij diep geïnfecteerd. Kritiek op de Leider wordt door Trump en zijn slippendragers niet getolereerd. Wie hem niet onomwonden steunt, wordt vroeg of laat naar de marge verdreven of weggepest en kan zijn herverkiezing wel vergeten. Kabinetsleden of andere Witte Huis-medewerkers die hem durven tegen te spreken of hun bedenkingen uiten: ze worden ontslagen. De president duldt geen tegenspraak, hij wil alleen applaus en onvoorwaardelijke loyaliteit.
Onafhankelijke rechtspraak is aan hem dan ook niet besteed. Rechters moeten bij hem in de pas lopen, zo niet, dan zijn ze politiek gemotiveerd, tegenstanders of vijanden van het volk – het Volk waar elke autocraat altijd mee schermt om zijn absolute machtsstreven mee te legitimeren.
Ook de vrije kritische pers is Trump een gruwel. Niets anders dan fake news, zegt de man die maar één waarheid erkent: de zijne, ook al is het dan de zoveelste leugen. In de trumpiaanse ‘democratie’ doen feiten er niet toe en kan elke waarheidsvinding naar eigen willekeur verdraaid dan wel in zijn tegendeel worden omgevormd. De zogeheten alternative facts deden het op de dag na de inauguratie al goed en zijn daarna het nieuwe normaal geworden.
Al deze kenmerken van Trumps regeerstijl zien we terug bij de andere autocraten die in deze wereld de dienst uitmaken, zoals Erdogan, Bolsonaro, Orban en Poetin. Zoals Trump Angela Merkel, die pal staat voor de westerse democratie, minacht, zo spreekt hij zijn waardering uit voor deze verwanten in het autocratische streven. Poetin is Trumps natte droom, al gaat het opsluiten en vergiftigen van politieke tegenstanders hem misschien nog te ver. (Alhoewel? Zijn gang naar het presidentschap begon met het ophitsen van zijn aanhang dat Hillary Clinton in de gevangenis thuishoorde: “Lock her up, lock her up.”)
We moeten dan ook niet opkijken als Trump, ook daarin lijkt hij op andere autocraten, er alles aan zal doen om met trucs en intimidatie de verkiezingen in zijn voordeel te manipuleren (zie zijn poging om het stemmen per post te bemoeilijken). En hij zal zich niet neerleggen bij een eventuele nederlaag, zoals hij zelf al aankondigde. Verliezen is immers geen optie voor iemand voor wie een democratische tegenstander in feite altijd een vijand is.
Gessen plaatst de elkaar verdringende schandalen en incidenten, de diarree aan tweets, de haatdragende uitspraken, de machinaties en de leugens uit Trumps eerste termijn in een bredere context dan die van het nieuws van de dag. En daardoor zie je beter wat er met de aanstaande verkiezingen werkelijk op het spel staat. Niet alleen een nieuw presidentschap, maar de democratie zelf en de instituties die haar dragen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
