De belangrijkste denkbeelden zijn al eeuwen oud
[Recensie] Tegenover het instinct staat de geest: de bron van de denkbeelden waarmee de mens zich boven zijn natuurlijke staat verheft. En terwijl dieren niet anders kunnen dan hun instincten volgen, en als soort nauwelijks een ontwikkeling doormaken, stellen die denkbeelden de mens in staat de wereld en zijn positie daarin voortdurend te veranderen. Materiële behoeftigheid, technische vindingen, geografische en andere externe oorzaken kunnen maar voor een deel de historische verschuivingen verklaren. Minstens zo belangrijk zijn ideeën – geschiedenis is ook en vooral ideeëngeschiedenis.
Historicus en journalist Fernandez-Armesto heeft getracht die geschiedenis te catalogiseren. In kort bestek bespreekt hij de oorsprong, de betekenis, de context en de effecten van vele gedachten die vanaf de prehistorie een bepalende invloed hebben gehad op de menselijke leefwijze. Dat de doden geëerd moeten worden bijvoorbeeld, of dat er een taboe rust op incest, dat er één God is, dat alle mensen gelijkwaardig zijn, of dat geluk het hoogste goed is.
Uitgangspunt van de auteur is het opvallende maar vaak vergeten feit dat veel van de ideeën die er in onze tijd toe doen al langgeleden zijn ontstaan. Het moderne zelfbeeld is in hoge mate een product van denkbeelden uit het (soms verre) verleden. De Verlichtingsgedachten uit de 18de eeuw zijn nog steeds actueel. Iedereen die de huidige debatten volgt zal dat onderkennen. Ook het ideaal van een internationale rechtsorde dat onze eigen Hugo de Groot in 1625 al heeft uitgewerkt, is springlevend. Verrassender wellicht is de ontdekking dat de 21ste-eeuwse mens ook intellectueel schatplichtig blijft aan de geesteswerelden van voor onze jaartelling, inclusief die van de zogenaamde primitieve samenlevingen. Drie van de zeven hoofdstukken zijn gewijd aan ideeën van voor het jaar 0. De meeste daarvan leven tot op de dag van vandaag voort
Sommige ideeën zijn wel definitief geschiedenis geworden – dat het Arische ras superieur zou zijn bijvoorbeeld –, andere leiden een sluimerend bestaan om wanneer de tijd daar is opnieuw tot leven te komen. Zo heeft in het begin van deze eeuw de gedachte dat er een Heilige Oorlog nodig is in sommige kringen weer postgevat en op een angstwekkende manier de politieke agenda bepaald. Hoe dan ook laat dit boek overtuigend zien dat de gang van de geschiedenis evenzeer afhangt van de werkzaamheid van gedachten als van de onontkoombaarheid van biologische, economische of demografische feiten.
Door de globalisering wordt de wereld feitelijk steeds meer één. Maar omdat mensen zich laten leiden door verschillende en met elkaar botsende ideeën, blijven ze in verschillende werelden leven. Het is dan ook niet toevallig dat deze ideeënencyclopedie eindigt met de bespreking van het ideaal van een vreedzaam cultureel pluralisme. Dat dit ideaal ooit werkelijkheid zal worden, is echter maar zeer de vraag.
—
Eerder verschenen in Intermediair
