Niemand gelooft
Onlangs riep de Volkskrant Maartje Wortel uit tot literair talent van het jaar 2014. Maar de eenendertigjarige schrijfster is de belofte allang voorbij. Ze is alom aanwezig in de Nederlandse literatuur en levert met haar derde boek, de roman IJstijd, een nieuw bewijsstuk van haar kwaliteiten. Het verhaal van James Dillard, liefhebber van dure kazen, ex van Marie en schrijver in spe, is geestig, wijs en oorspronkelijk – en goed geschreven.
Dat Wortel kan schrijven, wist ik al. Het verhaal dat ze in 2011 voor De Revisor schreef, was ook erg goed. (Het staat op Athenaeum.nl , en er is meer online van haar te lezen.) Geestig, met korte zinnen die volstrekt logisch maar bijzonder eigenaardig waren. Ik vond dat ik ook haar eerste roman en tweede boek, Half mens, moest lezen. Zonder de recensie van dat boek hier nog eens over te doen: dat was spannend en mysterieus, knap geconstrueerd, met een hartverwarmend meisje, een gevoelloze, mysterieuze vent, en een getuige: James Dillard.
Maar ik ben geen schrijver
Nou, die James Dillard is terug. Of althans, een personage met die naam. Hij heeft het geld om dure kazen te eten en flessen wijn te drinken en weinig verwachtingen van zichzelf. De hoofdpersoon van IJstijd mag in eerste instantie een karikatuur lijken, hij is evenwichtiger, completer, een man die de deur uitgaat, relaties heeft. Hij doet zijn sociale plichten. En hij wordt gevraagd. Het telefoontje van Monica, redacteur van een uitgeverij, transformeert de werkloze nobody die hij is. Ze vraagt of James een boek wil schrijven.
‘”Dat wil iedereen wel,” zeg ik. “Maar ik ben geen schrijver. Ik ben James Dillard.”‘
Dat hoeft geen probleem te zijn. Sterker nog, dat is de bedoeling. Bij het volgende telefoontje heeft Monica nog een vraag: ‘Is het waar?’ James: ‘Het is waar.’ Wat eigenlijk? Hij durft het niet te vragen. Waarmee dit boek opeens ook over fictie gaat, en over biografische elementen in fictie (perfect materiaal voor een stuk over biografische elementen in de literatuur, Wilma de Rek), en over het boekenvak. Wortel schetst het cynische beeld van een opportunistisch bedrijf, met weinig oog voor echte, klassieke schrijvers, en minachting voor het korte verhaal. Ze introduceert de Amerikaanse schrijver Chuck Palahniuk als tegenspeler, die James behalve handen vol levenswijsheden ook zinnige dingen over literatuur leert. Maar is dat het einde of het begin?
‘”Meteen beginnen, dan help ik je verder op weg,” zegt Monica. “Het begin is het belangrijkst.”
Ik denk aan Marie, ons begin. Je weet nooit wanneer en hoe iets precies begint. Het begin kan alleen maar achteraf gezien belangrijk worden, praktisch nooit op het moment zelf. Aanzetten en flarden, meer kun je van het leven niet verwachten.’
Dat schrijverschap is niet de spannendste verhaallijn, niet de interessantste. Zeker tot de ontmoeting met Palahniuk is het wordingsproces van James tot schrijver een lege bedoening. Marie is meer de moeite waard: ze is slim, ongrijpbaar en mooi, maar dan niet doorsnee-mooi.
‘Ze mist een hoektand, dat had ik nog niet gezien, ik heb alleen vluchtig haar lichaam bekeken en ben daarna blijven hangen bij haar groene ogen. Tussen de bovenste rij tanden zit een klein zwart gat. Marie lacht, ze verbergt het niet, wat ik fantastisch vind.
[…]
Marie lacht, nog altijd met dat goddelijke gat tussen haar tanden, en zegt dat het zo makkelijk is om te zeggen dat ik bij haar wil zijn, om te beweren dat de anderen me niets interesseren. “Je kunt niet weten of je alleen mij wilt. Je ziet nooit eens iemand anders, we zijn altijd samen. Misschien hou je niet van mij, maar is dit de makkelijkste weg. Ik ging gewoon met je mee.” Ik knik. Een teken dat ik luister, ook als ik niet luister.’
Marie mist iets, en hoewel dat mysterie haar aantrekkelijk maakt, is ze er zelf niet gelukkig onder. Ze is het zoveelste destructieve meisje in de literatuur – zonder in clichés te vervallen. James weet haar vernietigingsdrang niet te stoppen, en dus is deze verhaallijn kort samengevat: ze worden verliefd, ze vrijen veel, zij eet steeds minder, dan gaan ze op een Zweeds eiland wonen, en daar houdt het op.
Nooit in de verleden tijd
Dat zijn twee verhalen, en Wortel rolt ze vakkundig uit. Ze vermijdt de clichés van verliefdheid en het ongelukkige meisje, en van droefstemmende weersomstandigheden (‘Dit bedoel ik, de dingen gebeuren altijd in de regen.’ Meer binnenkort hierover in een blog op Revisor.nl), blijft op een prettige manier op afstand van te grote schrijverswijsheden – maar heel spannend wordt het niet. Dat is een belangrijk verschil met Half mens, dat met drie vertelstemmen, thrillerachtige spanningsbogen (een auto-ongeluk, seks en een revolver) en een raadselachtige romance nadrukkelijk een proeve van romankunst was: Wortel kan méér dan korte verhalen schrijven. Dat hoeft ze in IJstijd niet meer te laten zien. Hier is de voornaamste attractie Wortels stijl, haar verfijnde gebruik van beelden en haar doorgaande onderzoek naar omgangsvormen.
‘Miranda’s stem klinkt hol in de slaapkamer, ze zegt: “Ik heb gevraagd of het normaal is dat een jongen van acht in de tegenwoordige tijd praat, ook als het over de verleden tijd gaat. Ik heb gevraagd: klopt het dat hij nooit in de verleden tijd praat, dat hij niet kan vervoegen? Moet ik me zorgen maken?”‘
De stijl maakt het interessant, die korte zinnen met onverwachte wendingen, herhalingen en tegenstellingen die onlogisch aandoen maar helemaal kloppen, de aforistische vaststellingen:
‘Zoveel dingen worden voor je verpest voordat je ze zelf kan verpesten, snap je?’
En het tijdsgebruik. Dat valt je in het begin niet op, maar Wortel kan in een scène zó in een herinnering stappen (‘Wat de anderen allemaal te zeggen hebben hoor ik al bijna niet meer. Er zit glas tussen. Als je weet dat er glas tussen kan zitten, zit overal glas tussen. Het zou goed kunnen dat Marie het ook zo ziet, dat ze naar mij kijkt terwijl ik slaap, dat ze me aanraakt maar mij niet echt voelt, het glas is er altijd, ook als je geen glazenwasser bent.’). Na de anekdote met Miranda, James’ oppas toen hij acht was, ga je erop letten, en af en toe valt het op: in James’ wereld is alles tegenwoordige tijd. Dat werkt, alles krijgt iets directs, het verleden en het nu vloeien in elkaar over, worden even urgent. En even vlak, een toestand die James’ romantische rouw en zijn onvolwassenheid perfect lijkt te treffen.
Dingen die niemand gelooft
En Wortel werkt onderwerpen als regen en droefheid of de vreemde rol van de lach in menselijke contacten (‘Volgens mijn vader is een lach niets anders dan vermomde agressie.’) subtiel uit. Ze onderzoekt hoe je met elkaar omgaat en hoort om te gaan – als geliefden, als vreemden – en hoe je verzonnen en echt moet scheiden. Is James een personage of echt, is zijn leven verzonnen? Heeft Marie dat citaat van Sylvia Plath zelf bedacht? En die maffe familie van James, is dat een grap?
‘”Er zijn wel meer dingen die niemand gelooft,” zeg ik. Ik denk aan mijn vader op Hawaï, hoe mijn grootvader en hij in hun uniform over de Brink in Laren marcheren.’
Oh ja, die bijpersonen zijn inderdaad wel wat karikaturaal, maar je realiseert je pas bij zo’n opmerking dat ze niet veel meer dan kleurrijke entourage zijn. Wortel speelt met fictie, en haar spel is geloofwaardig. Wat moet je geloven, en waarom? Voor iemand als James, die alles relativeert, is dat een existentiële vraag. Voor ons, als onbevangen lezers, evenzeer. En als je dat weet, zit er dan nog glas tussen jou en de werkelijkheid?
Dat we nu in theoretische beschouwingen verzeild raken, is bedoeld als compliment: over dit boek valt heel veel meer te vertellen dan in een recensie past. Maar het volstaat al als je interesse hebt in hoe literatuur ontstaat, in hoe vreemd mensen zijn, hoe lastig liefde is, of als je houdt van goede literatuur. Wortel is geen literaire belofte, ze is er al, het bewijs ligt voor me, en ze is het lezen buitengewoon waard.
