"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Ik, God & mezelf

Zondag, 27 juni, 2021

Geschreven door: Marc de Kesel
Artikel door: Wolter Huttinga

De deconstructie van het ik

De auteur

[Recensie] Marc De Kesel is filosoof en bijzonder hoogleraar Theologie, mystiek en moderniteit aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Thematiek

Mystiek is populair. Ook christelijke mystiek. Workshops en boekjes over Meister Eckhart of Hildegard von Bingen doen het goed en gaan vaak hand in hand met aandacht voor zen of mindfulness. Wat zoeken we daarin? Marc De Kesel geeft hier geen volledig antwoord op, maar probeert in dit boek wel iets belangrijks over de aard van mystiek en ons verlangen ernaar te ontrafelen. Volgens hem gaat mystiek over de worsteling met het ‘ik’. De Kesel laat zien hoe verschillende (vroeg)moderne mystieke teksten weliswaar zijn geënt op de premoderne taal en concepten van de platoons-christelijke traditie, maar anderzijds hoe ze worstelen met het trauma van de moderniteit. Voor de premoderne mens was God immers de grond van de werkelijkheid en dus ook van mij, van ons. En die overtuiging begint vanaf de late middeleeuwen weg te ebben. Ze vindt haar meest karakteristieke breuk bij de filosoof René Descartes, die scherp onderscheidt tussen subject en object. Het ‘denkende ik’ wordt losgemaakt van de wereld buiten hem of haar en daarmee in feite op zichzelf teruggeworpen. Descartes beoogde daarmee een rationeel betrouwbare bron voor kennis te installeren, maar bevestigde ook eens en voor altijd het trauma van de moderniteit: het ‘ik’ is op zichzelf komen te staan en mist de natuurlijke verbinding met God en de wereld. De Kesel laat verschillende mystieke denkers en schrijvers aan het woord die op hun manier iets te zeggen hebben over dat trauma.

Boekenkrant

Centrale stelling

En waar zijn al die schrijvers mee bezig? Kort samengevat komt dat neer op ‘de deconstructie van het ik’. Immers, het moderne subject is een obstakel geworden om God te ervaren. Misschien was het ego dat altijd al, maar door die scherpe scheiding van subject en object is het veel problematischer geworden. Het ik moet volgens de schrijvers ‘vernietigd’ worden, het moet als een heilig brandoffer ‘volledig in rook opgaan’. En waarom? Om open te gaan voor de genade, zou je kunnen zeggen. Om God te laten gebeuren. Om vol te worden van God moet ik leeg worden. Niets. En lukt dat? ‘Nee’, is De Kesels strenge antwoord. Het moderne subject manifesteert zich links- of rechtsom toch wel, zoals hij scherp aantoont in de besproken teksten.

Actuele passage

“Geen steviger ik dan het ‘mindful’, spirituele ik. Geen ik is beter opgewassen tegen de ik-geobsedeerde neoliberale cultuur. De vele ‘spirituele’ en ‘mystieke’ praktijken die vandaag de dag zo succesrijk zijn, mogen dan bol staan van de kritiek op het ‘gezwollen ik’ waartoe onze cultuur aanzet, de facto werken ze het zwellen van het moderne ik vaak extra in de hand. Die praktijken kunnen het niet stellen zonder een cultuur van steeds weer hernieuwde zelfkritiek.”

Reden om dit boek niet te lezen

Wie warme belangstelling heeft voor de mystiek komt hier van een koude kermis thuis. De mystieke traditie levert immers welkome kritiek op het moderne ik, dat problemen geeft: van maatschappelijke polarisatie tot ecologische crisis. Jezelf daarvan willen bevrijden heeft geen zin, zegt De Kesel, want als een modern subject denk en gedraag je je toch wel.

Gaat de auteur ons nog op één of andere manier helpen? Dat beschouwt hij niet als zijn academische taak. Prima, De Kesel, meesters van het wantrouwen moeten er ook zijn. Maar daarbij bevindt hij zich dan wel ironisch lachend in de coulissen.

Reden om dit boek wel te lezen

De Kesel is een knap interpreet van oude teksten en een boeiende docent bovendien. De grote lijnen en breuklijnen die hij ziet van Platonisme en middeleeuwse theologie tot vroege en late moderniteit zijn even meeslepend als vakkundig weergegeven. Zijn nauwkeurige lezing van mystieke teksten is soms wat uitvoerig en wollig, maar de rust die hij ervoor neemt bevalt. Zo neem je de tijd om echt te luisteren. De Kesel is scherp en nodigt uit tot eerlijkheid, de kritische eerlijkheid om jezelf steeds te blijven bevragen, net zoals de mystieke schrijvers dat deden.

Eerder verschenen in Trouw