Een foto van een afgrond
De nazi-soldaten die in 1943 werden verscheept naar de VS om er te werk te worden gesteld als landarbeider, belandden van de hel in de hemel. Er waren schone bedden, er was genoeg te eten, een theater, een bibliotheek. De oorlog was er bovendien ver weg en leek alleen op gefilmde beelden te bestaan. Hier werkten de krijgsgevangen vredig naast onschuldige zwarte arbeiders in de katoenvelden.
N.B. 21 september organiseert Recensieweb in Spui25 De bronnen van Gustaaf Peek.
In dit tussengebied van schuld en onschuld, vrijheid en onvrijheid situeert Gustaaf Peek het zwaartepunt van zijn roman Ik was Amerika. Op deze plek in het zuiden van de VS ontstaat een vriendschap tussen Harris, een neger die als rijder op het land werkt en Dirk, een Nederlandse soldaat die vocht in dienst van de Duitsers, en er te werk is gesteld als katoenplukker.
Ze zagen elkaar, van een afstand. Ze zeiden goedemorgen, zwaaiden naar elkaar tijdens schafttijd. De zakken van de Duitser werden zwaarder en zwaarder, tot Harris hem waarschuwde dat het op deze manier zou gaan opvallen. Hij raadde aan om meer afgebroken katoenstelen de zakken in te smokkelen, die waren minder zwaar, maar rinkelden niet, zoals losse stenen.
Hij liet toe dat de gevangene hem soms hielp met stapelen. Na een lading bood de Duitser hem een sigaret aan.
De twee worden vrienden. Ze vertellen elkaar verhalen, gezeten in de schaduw tegen een boomstam en proberen iets van elkaars wereld te begrijpen. Harris leert Dirk hoe hij de katoenscheuten het beste uit de grond kan trekken, Dirk leert Harris nazi-liedjes. Tijdens de schaft roken ze elkaars sigaretten, en krijgen ze sandwiches van Harris’ halfzus Sissy, een mysterieus meisje dat werkt in dienst van mr. en mrs. Love, de landeigenaren. Dirk wordt verliefd op Sissy en zij beantwoordt zijn liefde, al is het van korte duur.
De verhouding tussen deze drie mensen – Dirk, Harris en Sissy – op de katoenvelden van Texas, staat centraal in het verhaal dat Peek aan een grotendeels onbelicht gebleven deel van de geschiedenis heeft ontfutseld. In hoofdstukken die zich dan weer in het heden, dan weer in het verleden afspelen, wordt steeds vanuit een ander gezichtspunt een scene uit hun levens neergezet. In het verleden zien we hoe Dirk voor zijn komst naar de VS bij de SS terechtkomt, en hoe Harris en Sissy samen hun ‘Mama Mae’ verzorgen, voordat ze naar het platteland verhuizen. In het heden blijft Harris zijn hele leven op zoek naar een meisje met de naam Amarintha – waarom blijft lange tijd onduidelijk – en keert Dirk na vijftig jaar terug naar de VS om zijn oude vriend op te zoeken. Sissy blijft zonder stem, maar er is wel een side-story over Jennifer, een negervrouw die onderdrukt wordt door haar baas en noodgedwongen een zwervend bestaan leidt. Ze slaapt in de huizen waarin ze overdag als makelaar mensen rondleidt.
De rauwe levensgeschiedenissen van Jennifer, Harris en Dirk staan in contrast met de haast filmische beelden van de periode waarin het leven van de laatste twee zich lijkt te concentreren: de katoenplukkers op de velden, de verstilde middagen onder de oude boom, de sandwiches, de verliefdheid van Dirk en Sissy. Peek, die voor zijn roman een reis maakte naar de VS, beschrijft sober maar met stilistisch vernuft de veelkleurigheid van het Texaanse zuiden en van de personages die in dat decor figureren. Hij schept karakters die hij tekent in de manier waarop ze proberen te overleven, maar ook in hun gewoontes, in toevallige ontmoetingen, in hun streven naar geluk. Zoals Harris, die op latere leeftijd de liefde vindt:
‘Naar zijn eerste kaart aan Lilly had hij lang gezocht. De keuze was overweldigend, bloemen, dieren, impressionisten, portretten van filmsterren, auto’s, verre landen. Maar het werd een foto van Hoover Dam, het uitzicht over de rand, de duizelende diepte daar beneden. De volgende dag sprak Lilly hem hierover aan in de winkel.
– Een foto van een afgrond, Harris. En we zijn nog niet eens uit geweest.
Zijn eerste foto was bedoeld als voorzichtige introductie, een achteloze uiting van algemene interesse en een kleine herinnering aan zijn bestaan. Een beroemd Amerikaans monument leek hem net die universele toon aan te slaan.
Maar aan het wisselende perspectief, de tijdssprongen en de afwisseling tussen het vertellen van de grote lijn en het inzoomen op details kleeft ook een nadeel. In sommige scenes blijken de tijdsprongen te groot, is het kader te onduidelijk om een gebeurtenis te kunnen plaatsen. Met name aan het begin van de roman laat Peek te veel over aan de intuïtie van de lezer. Die hoofdstukken zijn een voor een prachtig, maar glippen je door de vingers voor je ze hebt kunnen vastpakken.
Daardoor blijft het verhaal ondanks de intrigerende personages en de stijl van Peek lange tijd op afstand, terwijl de roman binnen de hoofdstukken juist uitblinkt in subtiliteit en timing. Tegen het einde grijpen de scenes wel in elkaar en komt de roman in al zijn gelaagdheid en nuance tot uiting. In het heden vinden de twee oude vrienden elkaar terug – net voor het te laat is. Maar in het verleden verduistert een gitzwarte scene het helverlichte Texaanse landschap van de oorlogsjaren en zet de vriendschap van Dirk en Harris in een ander licht.
Zoals het een contrast is dat Dirk en Harris ooit tot vrienden maakte, zo is het dat contrast dat de roman uiteindelijk ook tot een eenheid maakt – net voor het te laat is.
