Tijdsdocument van het existentialisme
[Recensie] Jaspers geeft zelf het goede voorbeeld in zijn Inleiding in de filosofie, de net verschenen vertaling van zijn in 1976 postuum uitgegeven Was ist Philosophie?. Het is geen introductie, maar bevat eerder Jaspers’ eigen visie op de filosofie. Jaspers was een van de belangrijkste filosofen van de vorige eeuw. Hij wist de populaire existentialistische ideeën uit zijn tijd op een originele manier te verbinden met het geloof en sprak zich uit over grote thema’s als wetenschap, religie, mens-zijn en onze relatie met de wereld. Hierdoor is de Inleiding niet alleen een opstapje naar Jaspers’ filosofie, maar ook een tijdsdocument van het existentialisme. Het eindigt met een beknopte geschiedfilosofie die als leidraad kan dienen voor de hoofdthema’s van Jaspers’ eigen werk.
De geschiedenis is volgens Jaspers een proces van zelfbewustwording. Het verleden verheldert het heden en omgekeerd. Een goed filosoof luistert dus naar het verleden en is zich bewust van zijn historische context. Ook hiervan geeft Jaspers zelf het voorbeeld. Hij deelt de wereldgeschiedenis in vier periodes. In de eerste periode ontstonden talen, werden werktuigen uitgevonden en kreeg de mens beschikking over vuur. De tweede periode was de periode van de hoogontwikkelde culturen in Egypte, Perzië, India en het Verre Oosten. In de derde periode werden vervolgens de geestelijke grondslagen van de huidige wereld ontwikkeld. De vierde periode is het wetenschappelijk-technische tijdperk, waarin we nog steeds leven.
Om duidelijk te maken hoe filosofie werkt, zet Jaspers haar af tegen de wetenschap. De wetenschap draait om het bezitten van kennis. Volgens wetenschappers is het resultaat van wetenschap zekere kennis, die bovendien steeds verbeterd wordt. Hedendaagse artsen zijn bijvoorbeeld verder dan de genezers uit het oude Griekenland. Toch blijft wetenschappelijke kennis volgens Jaspers gebonden aan de specifieke wetenschappelijke context. De zekerheid van wetenschappelijke kennis is een ‘schijnzekerheid van het verstand’. De filosofie kent die pretentie van zekerheid niet. In de filosofie draait het om het zoeken van kennis. Filosofie produceert geen kant-en-klare kennis en is niet per se vooruitgegaan sinds Plato. Ieder mens kan volgens Jaspers filosoferen en filosofie sluit aan op onze directe ervaringen.
Filosoferen is daarmee niet alleen een aangelegenheid voor professoren. Hoe we precies moeten filosoferen maakt Jaspers duidelijk aan de hand van het denken over God. Net als filosofische onderwerpen is God geen wetenschappelijk kenobject en zijn bestaan kan niet door strakke redeneringen of empirische gegevens worden bewezen. De klassieke godsbewijzen zijn volgens Jaspers helemaal geen bewijzen, maar slechts een manier waarop het rationele denken zekerheid probeert te scheppen. In God kunnen we alleen geloven. Niet op basis van openbaring of gehoorzaamheid aan een autoriteit, maar vanuit onszelf. Het geloof in God is een persoonlijke overtuiging waarvan we onszelf bewust worden. Dat Godsbewustzijn is voor Jaspers evident, ‘omdat ik mezelf met heel mijn wezen niet aan de waarheid ervan kan onttrekken’. Toch is het geloof niet alleen een individuele ervaring. God moet bestaan, schrijft Jaspers, omdat de mens zich bewust is van zijn vrijheid. Omdat hij die vrijheid niet aan zichzelf te danken heeft, moet die wel van God afkomstig zijn. Die gedachte, die misschien niet iedereen zal kunnen navolgen, brengt hem naar eigen zeggen in de buurt van het geloof in God.
In de buurt, want God is nooit helemaal kenbaar. Dat geldt overigens ook voor de mens en zijn wereld. Ook die zaken zijn volgens Jaspers niet geheel kenbaar. Zo weten we wel iets van de mens als onderdeel van de natuur en de geschiedenis, maar vatten we nooit de mens in zijn geheel. De wetenschappen beschouwen de mens alleen als een stuk natuur. Dat is beperkend. Wanneer we ons van onszelf bewust zijn, doen we dat zonder de tussenkomst van de wetenschappen, maar deze vorm van bewustzijn staat weer ver af van wat wetenschappers onder kennis zouden verstaan. Hetzelfde geldt voor de wereld. De wetenschap kan bepaalde objecten goed beschrijven, maar de wereld als geheel is geen kenobject voor de wetenschap. Als wetenschappers slagen we er niet om zo´n overstijgend perspectief in te nemen, omdat we ons altijd ergens in de wereld bevinden. Wat we te zien krijgen, zijn daardoor altijd deelaspecten van de verschijnselen en niet de wereld als geheel. Ondanks deze evidente tekortkomingen van de wetenschap wordt onze tijd gekenmerkt door de dominantie van wetenschap en techniek.
Jaspers is echter geen pessimist. Hij juicht het toe dat er voor het eerst echt sprake is van een wereldgeschiedenis. We zijn pas net op weg naar de eenheid van de mensheid. Die eenheid is volgens hem de ‘meest verheven mogelijkheid van het mens-zijn’. Het bereiken van die eenheid vereist vrede, vrijheid en bewustzijn van onze situatie. En daarmee is gelijk de taak voor de filosofie bepaald: een goed filosoof streeft naar wereldburgerschap en luistert daartoe naar het verleden en naar tijdgenoten.
Jaspers Inleiding in de filosofie is een aansporend boekje. Voor wie zich aangesproken voelt door zijn overtuigingen is het een mooi startpunt. Voor wie zich, om in zijn stijl te blijven, ‘aan de waarheid van Jaspers overtuigingen kan onttrekken’ is het op zijn minst een aanzet om zelf te filosoferen.
—
Eerder verschenen op iFilosofie en op Thomas Heij
