Schoonheid
[Recensie] Onverwacht stond ik twee weken geleden oog in oog met Marie Joseph Robert Anatole, comte de Montesquiou-Fézensac. Ik kende dit heerschap al een klein halfjaar, maar toch was de ontmoeting geheel onverwacht. De comte heeft een hoofdrol in de grote roman van de decadentie, À la recherche du temps perdu. Zelf was hij ook schrijver en dichter, maar we kennen hem alleen nog maar via het werk van anderen.
De locatie van mijn ontmoeting met de graaf was in het Parijse Musée d’Orsay, in een zijvleugel van het gigantische gebouw. Daar loopt nu een kleine tentoonstelling van de Amerikaanse schilder James McNeill Whistler (1834-1903) die enige tijd in Parijs woonde. De meeste mensen kennen wel zijn beroemde schilderij Arrangement in Grey and Black nr 1., een doek dat in het bezit is van d’Orsay en waarop hij zijn moeder vereeuwigde. Het schilderij is beter bekend als Whistlers Mother en heeft een hoofdrol in de film over Mister Bean in Amerika.
Het is een prachtig doek, met hoofdzakelijk grijstinten. De moeder zit op een stoel, zijdelings, in een afwachtende houding, ze kijkt niet de toeschouwer aan, maar naar, links van je af. Deze en andere portretten waarin Whistler experimenteerde met donkere kleuren, zouden veel abstracte schilders enkele decennia later beïnvloeden. Van de fleurigheid van zijn Franse tijdgenoten die zich bekeerden tot het impressionisme moest de Amerikaanse schilder niets hebben. Hij schilderde traditioneler, maar zijn werken maken zeker zoveel indruk als die van zijn Parijse collega’s van destijds. Whistler was enige tijd bevriend met comte de Montesquiou-Fézensac. Vandaar dat hij de graaf vereeuwigde. Zijn portret kende ik niet, en twee weken geleden was het een aangename verrassing. Geheel toevallig zag ik buiten toen we in rij bij d’Orsay stonden dat er een tentoonstelling van de kunstenaar was. Wel vaker komen kunsthistorische en literaire lijnen fijn samen.
Toch was ik bezwaard naar Parijs afgereisd. Aangegrepen door de oorlog in de Oekraïne, twijfelden we of we daar wel naartoe konden gaan. Maar we zouden er ons 25-jarige huwelijk vieren en de reis was al geboekt. Het was een goede keuze. Parijs was vrolijker dan ik me herinnerde, geen militaire politie te zien. Dat was toen ik er een jaar studeerde, eind jaren tachtig, en toen ik zeven jaar geleden kort na de aanslag op Charlie Hebdo met mijn oudste dochter Parijs bezocht, wel anders. Op elke straathoek zwaarbewapenden agenten, nu was daar geen spoor van. De Parijzenaren waren vrolijk, uitgelaten haast. Of was het stilte voor de storm? Twee weken geleden liet ik me gaandeweg het weekeinde weer meeslepen door de stad van de liefde. Zondags de onverwachte ontmoeting met het werk van Whistler was een emotionele gebeurtenis. De tentoonstelling is een overzicht van schilderijen, tekeningen en etsen uit de Frick Collectie uit New York. De meeste stukken waren nog nooit eerder in Europa te zien. Henry Clay Frick was een Amerikaanse industrieel, rijk geworden in de kolenindustrie, die zijn collectie rond 1900 aanlegde. In d’Orsay zijn prachtige werken te zien: veel kleine tekeningen over Venetië en diverse schilderijen van zeegezichten. Maar ook Whistlers levensgrote portretten ontbreken niet. Deze hebben net als van dat van zijn moeder allemaal het kleurgebruik als titel. Arrangement in Black and Gold heet het schilderij van Montesquiou-Fézensac. De meeste indruk maakte Arrangement in Brown And Black, het portret van ene miss Rosa Corder, een model en kunstenaar uit die tijd. Rosa Corder was een prachtige vrouw. Ook zij kijkt je niet aan, maar kijkt vanaf de toeschouwer gezien naar rechts, trots en sterk. Van mijn geliefde zijn er in deze houding enkele foto’s, het was een feest der herkenning. Wat een gelijkenis! Whister overbrugt moeiteloos 140 jaar in de tijd. Kunst is universeel en tijdloos. Met alle lelijkheid op de wereld kunnen we niet zonder schoonheid. Weer vergat ik korte tijd de ellende in Oost-Europa. Ontroerd en betraand liep ik verder. Op naar de volgende 25 jaar mijn liefste, deo volente.
—
De tentoonstelling James McNeill Whistler (1834-1903), Chefs-d’œuvre de la Frick Collection is nog tot 8 mei te zien in Musée d’Orsay. Het bijbehorende boek heeft dezelfde titel.
