Verder leven na een verlies
[Recensie] “Dat Antonies uitvaart zo persoonlijk was is vooral te danken aan de eigenwijze karakters van Antonie en Merlijn,” schrijft Isa Hoes (p. 23). In Voor ieder die zelf van dichtbij een verlies heeft meegemaakt, is dit boek uitermate herkenbaar omdat Isa en Merlijn algemeen menselijke ervaringen beschrijven die ieder mens met gevoelens van rouw zal herkennen. Zoals wat Isa schrijft over je schuldig voelen wanneer je weer iets onderneemt en hoe je bent: “… dat je lacht, betekent niet dat je lacht om de situatie. Of dat er geen tranen meer zijn. Je houdt het simpelweg niet vol om voortdurend verdrietig te zijn” (p. 30). Ik denk dat er nog een diepere en ook mooiere oorzaak kan zijn. In die eerste momenten van voorzichtig lachen en aarzelend genieten ervaar je ook – heel even soms – dat het leven verder gaat en dat er weer enige ruimte komt voor andere emoties. Niet héél je gevoel wordt meer door het verlies beheerst. Dat is in het begin misschien een ontdekking die je even in verwarring brengt omdat het lijkt alsof je de ander bent vergeten maar het is een heilzaam teken dat je van een verdrietig mens wordt tot een mens met verdriet. Naast het verdriet, dat natuurlijk blijft, komt er ook weer – enige – ruimte voor andere gevoelens. Ontmoeting met andere nabestaanden Ook worden er uitgebreide gesprekken beschreven die Isa en Merlijn voeren met andere mensen zoals met Edwin Spee en Julian van de Kamp, man en moeder van Bibian Mentel, met Xandra en Lola Brood, vrouw en dochter van Herman Brood en met Humberto Tan die zijn moeder en twee broers verloor. Twee mensen, twee perspectieven De rouwfasen van Kübler Ross komen ook in dit boek weer naar voren, een teken dat deze benadering uit de jaren 60 blijkbaar nog steeds als normatief geldt hoewel deskundigen ze inmiddels als gedateerd beschouwen omdat deze benadering de rouwende mens teveel in een proces duwt. Inmiddels weten we dat de werkelijkheid veelzijdiger is en dat rouw vooral een persoonlijk en daarom altijd uniek en dus verschillend proces is. Ook het woord ‘rouwverwerking’ wordt nog altijd veel gebruikt maar dit is in feite geen ideaal begrip omdat het iets suggereert dat niet waar is. Door het woord verwerking lijkt het alsof rouw zich oplost, ‘over’ is. In zekere zin blijft rouw, de pijn van het gemis, altijd aanwezig al verandert deze wel van karakter. Rouw mág ook blijven want de band met de overledene draag je als nabestaande voortaan in stilte met je mee. Isa Hoes is actrice en schreef in 2013 Nu ik je zie. De reacties naar aanleiding van deze boeken zijn de aanleiding tot dit gezamenlijke boek Je bent niet alleen. Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van alles
Bijzonder in dit boek zijn de fragmenten uit andere boeken over mensen die hun verlies beschrijven zoals De weduwnaar van Kluun.
Het is mooi en zinvol dat het verlies van Antonie Kamerling vanuit twee perspectieven wordt beschreven: dat van vrouw en zoon. Dat is op zich al anders omdat het verschillende relaties zijn maar het is ook anders om mensen hetzelfde verlies altijd anders beleven omdat ze andere persoonlijkheden zijn. In dit boek wordt dat ook regelmatig duidelijk al is het zo dat moeder en zoon elkaar vooral aanvullen en zeker niet tegenspreken.
