"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Kamp Westerbork gefilmd

Woensdag, 16 juni, 2021

Geschreven door: Koert Boersma, Gerard Rossing
Artikel door: Evert van der Veen

Liefdevol onderzoek naar een oude film

[Recensie] Kampcommandant Gemmeker liet in 1944 een film maken over kamp Westerbork waarmee hij het industriële belang van dit kamp wilde demonstreren. Deze film is nooit voltooid, wat bewaard is gebleven is het ruwe materiaal dat uiteraard uniek is en van grote historische betekenis. De realiteit is weliswaar in scène gezet en suggereert een modelkamp waar mensen het goed hebben maar geeft toch inzicht in het kampleven destijds.

Na een verkenning van de oorlogssituatie in het algemeen, gaan Koert Boersma en Gerard Rossing Kamp Westerbork gefilmd diepgaand in op de film. Koert Boersma is als vrijwillliger betrokken bij onderzoek van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Hij werkte ook mee aan de eerste uitgave van het boek Kamp Westerbork gefilmd dat verscheen in 1997. Gerard Rossing is  documentalist bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en heeft in de jaren 90 onderzoek gedaan naar de films die over Westerbork zijn gemaakt.

Het is opvallend hoeveel gegevens er na zoveel tijd nog beschikbaar zijn al zullen beide auteurs daar natuurlijk de nodige moeite voor hebben moeten doen. Daar mogen we hen dankbaar voor zijn want zodoende komt de lezer heel wat te weten over de fotograaf en filmer Rudolf Breslauer en Heinz Todtmann, die het scenario schreef; beiden waren gevangenen in Westerbork. De auteurs hebben ook technische informatie over de camera’s die werden gebruikt, achterhaald en ze staan stil bij de originele film en de samenvoeging die er van diverse onderdelen is gemaakt met de copieën die in omloop zijn.

Het is allemaal buitengewoon interessant om deze achtergronden te lezen maar misschien zijn het wel de afbeeldingen in dit boek die je als lezer het meest raken omdat hier de mensen om wie het uiteindelijk gaat tot leven komen. Dat is met name het geval waar Koert Boersma en Gerard Rossing er in zijn geslaagd om personen te identificeren.

Hereditas Nexus

We kenden al tientallen jaren ‘het meisje tussen de wagondeuren’ met haar angstige ogen vol tragiek en ongeloof. We veronderstelden bijna vanzelfsprekend dat zij Joods was maar we weten inmiddels al enige tijd dat zij een Roma meisje was. Anna Maria Steinbach heette zij en ze werd Settela genoemd. Het is aangrijpend om dit overbekende beeld in dit boek te zien in zijn historische context. Intrigerend is namelijk dat in de film ook transporten zijn gefilmd en Settela komt daar in voor: “Zij leeft voort als symbool en kind van de Holocaust” (p. 75).

Wanneer Gemmeker een film van een modelkamp wilde tonen, dan zou dit er toch juist níet in moeten staan, zou je veronderstellen. Daar is door de filmmaker destijds dan ook wel op aangedrongen, zo kunnen we lezen. Een moedige actie waar we hem vanuit historisch oogpunt bijzonder dankbaar voor mogen zijn én opvallend dat Gemmeker dit toestond.

Schijnbaar eenvoudig is de tekening van deze trein die op 19 mei 1944 vertrok met op de wagons de treinnummers en het aantal mensen dat zich in een wagon bevond. In totaal zaten er 936 mensen in deze trein. Het is een vrij simpele tekening en toch wordt zo visueel gemaakt wat er in een dergelijke transport gebeurde.

Er zijn twee transporten gefilmd met mensen die in Westerbork aankomen en er is één transport vastgelegd dat naar Bergen-Belsen en Auschwitz gaat. In die trein bevond zich Settela. Tijdens de voorbereiding van dit boek werden allerlei mensen geïdentificeerd waaronder enkele kinderen in dezelfde trein als Settela. Bijzonder was de ontmoeting met één van die kinderen, Marcus Degen, die de oorlog overleefde. Met name in deze verhalen maakt dit boek zijn ondertitel Het verhaal over een unieke film uit 1944 waar.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles