"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Karel de Grote

Woensdag, 12 september, 2018

Geschreven door: Jan J.B. Kuipers
Artikel door: Wouter van Dijk

Een onderzoek naar de vader van West-Europa

[Recensie] Niet toevallig verscheen dit jaar [2014/red.] een gloednieuw lijvig boek over Karel de Grote, de mythische oervader van een verenigd Europa. In 2014 is het precies 1200 jaar geleden dat de Karolingische vorst overleed en daarmee een rijk achterliet dat zijn weerga in Europa sinds de val van het Romeinse Westen niet kende. Historicus en hoogleraar cultuurgeschiedenis Raoul Bauer zet zich de formidabele taak elk aspect uit het leven van deze tot de verbeelding sprekende keizer uit de doeken te doen. Van de vele veldtochten die hij voerde om zijn immense koninkrijk te vergaren, tot de wederopbloei van het intellectuele leven die de keizer voorstond, tracht Bauer een zo compleet mogelijk beeld te geven van Karel en zijn tijd.

Bauer opent met een historisch overzicht vanaf de val van het West-Romeinse Rijk, via de consolidatie van een koninkrijk door de Merovingen, tot de machtsovername door de Pippijnse hofmeiers. Aan het eind van dit hoofdstuk komt reeds de relatie tussen Pepijn de Korte en de paus aan de orde, een voorbode van de in het boek steeds terugkerende interactie tussen de Karolingische vorsten en de christelijke kerkleiders. Hoofdstuk twee borduurt hierop voort door de gang van Karel de Grote naar de macht uiteen te zetten. De woelige relatie met de Longobarden en Saksen komt hier uitgebreid aan bod, evenals de consolidatie van de grenzen van het Karolingische rijk door Karel in het zuiden en oosten. De kroning van Karel tot keizer vormt het sluitstuk van dit historisch overzicht en blijkt getuige Bauer’s uitvoerige behandeling van dit ritueel nog altijd voer voor mediëvisten; liet Karel zich hierbij nu wel of niet voor het PR-karretje van een op wereldlijke macht beluste paus spannen? Een interessante ontwikkeling in dit licht is de neiging van de Karolingische heersers, in vergelijking met hun Merovingische voorgangers, om zich in te zetten voor een steeds meer geformaliseerde clerus die verder van het lekenpubliek af kwam te staan. Naast wijzigingen in liturgie en verandering van voertaal tijdens de mis van volkstaal naar Latijn behelsde dit ook een strengere regelgeving voor kloosterlingen en geestelijken. De hiërarchische structuur werd duidelijker en sterker benadrukt. Deze beweging werd voornamelijk door de Karolingische heersers gesteund en aangejaagd omdat zij dachten in hun rijk steun te hebben aan een ordelijke en goed georganiseerde geestelijkheid.

Na deze hoofdstukken over het historische wel en wee van het rijk van Karel de Grote en zijn politieke en militaire daden wordt dieper ingegaan op de persoon van Karel en zijn familie, en zijn wat eigenaardige afwijzende houding ten opzichte van mogelijke huwelijken van zijn dochters. Bauer vervolgt zijn relaas met een interessante bespiegeling over de rol van Karel op het geestelijke leven in zijn rijk en de manier waarop Karel de Grote na zijn dood een plaats vindt in de liturgie als een bijna Bijbelse koning, en groot beschermer en wegbereider van de christelijke godsdienst. Hierbij werd uiteraard zijn onderwerping en kerstening van heidense volken als de Saksen breed uitgemeten. Uiteraard ontbreekt ook een hoofdstuk over Karel’s rol in de Karolingische renaissance niet, uit de verschillende eigentijdse handschriften die Bauer de revue laat passeren komt de keizer naar voren als verlichte vorst, die de kunst en wetenschap in zijn rijk een warm hart toedraagt. Dat Karel daadwerkelijk veel heeft bijgedragen aan een renovatio van de literatuur, wetenschap en kunst betwijfeld Bauer dan ook niet.

Een passend slotakkoord vormt het laatste hoofdstuk over de legendevorming rond Karel de Grote. De herinnering aan Karel als ‘eindkeizer’ ten opzichte van de naderende komst van de antichrist en het einde der tijden was in de loop van de tiende eeuw in grote delen van West-Europa gemeengoed geworden. Aanvallen van Vikingen in het westen, Hongaarse steppenvolken in het oosten en saracenen in het zuiden van Europa zorgden in de christelijke gemeenschap voor een positionering van Karel als laatste grote keizer in de geschiedenis, voordat voorafgaand aan de Dag des Oordeels de antichrist de aarde zou geselen met oorlog en gebrek. Toen ook na het aanbreken van het tweede millennium na de geboorte van Christus bleek dat het einde der tijden toch nog even op zich liet wachten, bleef de positie van Karel als stralend baken van deugdzaamheid en rechtvaardigheid in de geschiedeniswerken van de Kerk gehandhaafd.

Bauer heeft met dit boek over Karel de Grote niet alleen een uitvoerige studie naar de keizer afgeleverd, maar tevens een prachtige cultuurhistorie van zijn tijd geschetst. De vele afbeeldingen in het boek dragen daaraan volop bij. Vooral de vele paginagrote afbeeldingen van bladzijden uit kronieken en getijdenboeken laten op schitterende wijze de rol zien die boeken hadden als drager van cultuur en vooruitgang, een functie die Karel zelf ook zeker onderkende. Voor iedereen die meer te weten wil komen over Karel de Grote en zijn tijd is dit boek dan ook zeker aan te raden.

Eerder verschenen op Hereditas Nexus