Panoramisch familieverhaal vol met sardonische humor en psychologisch inzicht
[Recensie] In 2009 verscheen bij ons de roman Violeta en de engelen van de Portugese schrijfster Dulce Maria Cardoso (1964). Deze Dulce – in de Portugeestalige wereld worden bekende personen veelal met hun voornaam aangeduid – bleek een virtuoze, tegendraadse schrijfster, die de trieste gebeurtenissen in het leven van haar moddervette hoofpersoon opdiste met een aanstekelijk mengsel van zwarte humor en mededogen.
Keerzijde is het tweede boek van Dulce dat in Nederlandse vertaling verschijnt, en het maakt de verwachtingen die door Violeta en de engelen waren gewekt meer dan waar. Keerzijde heeft verder niet veel gemeen met die eerdere roman, die zich op de belevenissen van één persoon concentreerde. Keerzijde is een panoramisch familieverhaal, waarin we kennis maken met het echtpaar Alice en Afonso.
Geheel volgens de regels van het boulevardtoneel zijn zij rijk en ongelukkig getrouwd, met twee kinderen die in de ouderlijke ogen niet willen deugen: de losgeslagen zoon Manuel en de al bijna middelbare, lesbische dochter Clara. Wanneer Afonso niet thuis is – en dat is vaak – rommelt hij wat met een ander vast ingrediënt van het boulevardtoneel: zijn maintenee, Sofia. Voor haar is dat een welkome bron van inkomsten, die ze zo lang mogelijk verborgen houdt voor haar aanstaande man Julio. Dat kan op den duur natuurlijk niet goed aflopen. Afonso’s wettige vrouw Alice, wier leven voornamelijk bestaat uit het moedig ophouden van allerlei vormen van schijn, huurt ter opluistering van de zestigste verjaardag van haar man de diensten in van een heuse biograaf, Gustavo. Deze moet de wapenfeiten uit het leven van Afonso optekenen. Maar Gustavo geeft zijn opdracht terug na de ontknoping van de gebeurtenissen op de bewuste dag.
Dat alles vormt klassiek materiaal genoeg voor een onderhoudende, ouderwetse klucht, maar Dulce maakt er een tragikomedie van – een genre dat in de literaire hiërarchie terecht hoger staat aangeschreven. Daartoe zet de schrijfster vooral haar lagere romanpersoneel in: de arbeider Julio, die begrijpelijk genoeg verscheurd wordt tussen zijn brandende liefde en zijn bepaald niet minder verterende jaloezie voor Sofia, en bovenal Elisaveta, de nieuwe dienstmeid van Alice en Afonso. Zij is de armoede in haar fictieve Oost-Europese geboorteplaatsje Viltz ontvlucht. “Het is daar heel koud. En ze drinken veel horilka,” legt ze uit. Ze wil niet terug naar het uitzichtloze leven daar, maar weet zich geen raad met de erotische aandacht die zij krijgt van Clara – immers de dochter van haar werkgevers – waar ze niet ongevoelig voor is. Haar moed, wanhoop en psychische tweestrijd die bij vlagen verkeert in paniek weet Dulce vaak prachtig en met een luttel woord op te roepen.
Het verhaal speelt zich af in de dagen na 21 augustus 1997, de dag waarop prinses Diana in Parijs omkwam bij een auto-ongeluk. Het massale rouwbeklag uit die dagen – een spektakel op zichzelf – vormt een treurig decor, waartegen Dulce Maria Cardoso haar personages virtuoos tegen elkaar uitspeelt. Daarbij is er net als in Violeta en de engelen evenveel ruimte voor sardonische humor als voor psychologisch inzicht, en ook voor deernis. Deernis in een wat beschroomde vorm, want sentimenteel wordt de schrijfster nergens. Immers, zo stelt zij: “Er valt net zoveel over pijn en verdriet te vertellen als over schoenen die knellen.” Maar dat sluit vormen van tederheid geenszins uit, zo blijkt wanneer de beoogde biograaf Gustavo en zijn vrouw Margarida zich opmaken om het verjaardagsfeest van Afonso bij te wonen, in sociale kringen waar ze nooit eerder verkeerden: “De onhandigheid waarmee Margarida zich had gekleed, legde zo’n grote kwetsbaarheid bloot dat Gustavo niets anders overbleef dan meer van haar te houden. Als hij dat niet had gedaan, had hij zich voor haar moeten schamen.”
Keerzijde is een roman die je nu eens kort maar hevig ontroert, dan weer doet gniffelen, maar steeds vervult met bewondering voor de formuleringskunst van de schrijfster.
—
Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles
