In de middeleeuwen waren ze dol op zelfhulpboeken
[Recensie] De decembermaand is aangebroken en we gaan allemaal naarstig op zoek naar cadeau’s. Als historicus heb ik vaak zin om mensen een goed geschiedenisboek te geven. Ik moet zeggen dat het soort boeken dat genomineerd wordt voor de populaire, moderne geschiedenisprijzen, zoals de Librisprijs, mij zelden enthousiast maken, hoe verdienstelijk de boeken vaak ook zijn. Maar wat dan? Dure salontafelboeken komen meestal niet in aanmerking voor het heerlijk avondje en vaklituratuur wordt met een koel bedankje verwelkomd en verdwijnen achter in de kast.
Dit jaar ben ik op zoek naar leuke boeken over de middeleeuwen. De middeleeuwen zijn hot, zoals u ongetwijfeld heeft gemerkt. We komen er achter dat de middeleeuwen niet zo donker en achterlijk waren als ons lang is verteld. Ik vraag me af in hoeverre we dat dachten, maar goed, het is fantastisch dat er aandacht komt voor middeleeuwse geschiedenis. Daar valt namelijk een hoop aan te beleven. Voor de kerstvakantie verwacht ik dan ook veel bezoekers bij het Allard Pierson Museum in Amsterdam waar momenteel een prachtige, multimediale tentoonstelling, Crossroads, wordt gehouden. Daarin wordt afgerekend met het cliché van de donkere middeleeuwen, door een beeld te geven van migratie, contact en kruisbestuiving – in het Europa van de periode 300 tot 1000. Hoewel bij de tentoonstelling een mooie catalogus is gemaakt, kan ik die niet echt aanbevelen als Sinterklaascadeau voor iedere belangstellenden leek.
Dan zijn er de boeken van Frits van Oostrom. Prachtig stuk voor stuk, maar zulke gedetailleerde dikke pillen zijn ook niet voor iedereen. Ik kwam dit jaar uit bij iets anders uit, namelijk handzame geschiedenisboekjes over de middeleeuwse zelfhulpliteratuur.
Artesliteratuur worden het genoemd. Het zijn middeleeuwse handleidingen in de eigen taal. Geïllustreerde boeken die informatief zijn. Je kunt er iets van leren. Het zijn teksten over de gezondheid, de natuurwetenschappen, tafelmanieren of de wapensmeedkunst. Ook van het idee dat er in de middeleeuwen alleen maar vrome boeken werden geproduceerd, moeten we af.
In Nederland zien we een snelle opkomst van de artesliteratuur vanaf ongeveer 1250. Dat heeft natuurlijk alles te maken met een relatief ontwikkeld en bemiddeld publiek dat in de opkomende steden ging wonen. Die konden zich deze boeken permitteren en hadden er ook behoefte aan.
Uitgeverij Verloren geeft sinds jaar en dag een reeks uit over artesliteratuur. Wat begon als handzame studieboekjes ontwikkelt zich naar zeer leesbare verzamelingen van gebundelde artikeltjes rond een thematisch onderwerp, allemaal uit de middeleeuwse zelfhulpliteratuur. Het zijn zeer korte stukjes zonder lappen middeleeuwse teksten, hoogstens zijn er korte citaten die onmiddellijk daaronder worden vertaald in voor ons begrijpelijke taal.
Het meest gecharmeerd ben ik van het achtste, en voorlopig laatste deel. Het is al weer een aantal jaren geleden uitgekomen, maar misschien gaat het nu pas de aandacht krijgen die het verdiend. Kennis in beeld. Denken en doen in de middeleeuwen heet het. Ik geef toe, dat is geen heel prikkelende titel. Wie het boek openslaat ziet echter de meest verrukkelijke middeleeuwse afbeeldingen, heel veel illustraties uit handschriften, maar ook schilderijen, fresco’s en gebeeldhouwde afbeeldingen.
Middeleeuwers blijken net zo weetgierig als wij. Ook waren ze, net als wij, steeds op weg naar een beter leven. Vanuit de vragen van de praktijk zou de mens, langs de ladder van de ‘artes liberales’ in staat zijn steeds verder ook theoretische kennis te verwerven. Toch was studie en geleerdheid daarmee niet geheel onverdacht. Immers, er bestond ook zwarte kunst en de artes magicae. Daar moest de kerk, en daarmee ook de wereldlijke autoriteiten, niets van hebben. De middeleeuwse geleerden wezen er echter telkenmale op dat kennis van de schepping bijdroeg tot een grotere eerbied voor God. In de loop der tijd komt er naast de theoretische kennis steeds meer ruimte voor praktische, ambachtelijke vaardigheden, de artes mechanicae. Ook daar verschijnen boeken over.
Al deze werken zijn voorzien van prenten. Soms ontroerend klungelig, veel vaker van een grote schoonheid. Bijzonder is dat afbeelding en tekst vaak niet op elkaar aansluiten, althans niet voor de hedendaagse kijker. Wat te denken bijvoorbeeld van een verhandeling over een gelukkig leven en daarnaast een afbeelding van twee mensen die verwikkeld zijn in een financiële transactie. De mannen staan beide met een geldbuidel in de hand. De een lijkt een geldwisselaar (bankier), de ander komt misschien een schuld aflossen. Een gelukkig leven, wat ik je brom. “Wilt u sterk van hart en gezond blijven, en zonder ziektes, dan vertel ik u: wees vrolijk en zorg dat u geen zorgen hebt. Zorg ervoor dat u grote zorgen niet laat voortduren tot de volgende morgen,” luidt de (vertaalde) tekst. Kennelijk was het voor een middeleeuwer duidelijk dat het aflossen van je schulden er voor zorgt dat je vervolgens rustig kunt gaan slapen.
De teksten van de twintig artikelen in Kennis in beeld zijn helder geschreven en consistent geredigeerd, waardoor de bundel een geheel is. Zou men in de toekomst het grote publiek nog meer van dienst willen zijn, dan zou een iets frivolere aanpak, met wat meer anekdotes en aardige voorbeelden, een aanrader zijn.Ook echte wetenschap mag gemakkelijk leesbaar zijn. Waar vind je echter een boek met zoveel plaatwerk voor zo’n prijs? Voor dit moment is dit boek voor mij een gelukkige vondst. Hier kun je mee aankomen tijdens de feestdagen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
