Strijd tegen leugens begint bij twijfel
[Signalering] “De volgende uitspraak is waar. De vorige uitspraak is onwaar.” Wordt hier nu de waarheid gesproken of niet? Met deze zogeheten leugenaarsparadox laat filosoof Alicja Gescinska in haar essay Kinderen van Apate. Over leugens en waarachtigheid zien dat filosofen al eeuwenlang hun hoofd breken over de vraag wat ‘waarheid’ nu precies betekent.
Gescinska laat die vraag grotendeels voor wat het is en richt zich op datgene wat – volgens haar ten onrechte – als het tegenovergestelde wordt gezien: de leugen. De harde kern van de leugen is volgens Gescinska namelijk niet onwaarheid, maar onwaarachtigheid: de wil om te manipuleren en het besef dat iemand aan het manipuleren is.
Toen mensen nog niet wisten dat de aarde rond was, logen zij dus niet wanneer zij het over de platte aarde hadden. Van bewuste misleiding was immers geen sprake. In tegenstelling tot waarheid is waarachtigheid een morele term, waarbij overigens lang niet altijd even eenvoudig te bepalen is of iemand inderdaad onwaarachtig is geweest of ‘slechts’ een onwaarheid vertelt.
Het gevaar van een gebrek aan waarachtigheid is dat het onze vrijheid in gevaar brengt: “Een leven waarin de leugen triomfeert, is een leven waarin de vrijheid crepeert”.
Wie naar vrijheid streeft, moet dan ook de strijd aangaan met onwaarachtigheid. Daarvoor hebben we volgens Gescinska meer behoefte aan filosofische twijfel dan aan factcheckers. Twijfel leidt immers tot zelfkennis en het besef dat we het ook wel eens bij het verkeerde eind zouden kunnen hebben.
Kinderen van Apate is een prikkelend, verhelderend en toegankelijk essay. Hier en daar gaat de auteur wat kort door de bocht, bijvoorbeeld met weinig filosofische termen als ‘foute denkbeelden’ en ‘geestelijke onzinnigheid’. Maar in tijden waarin de leugen soms letterlijk regeert, is het onmisbare kost. En dat is een waarachtigheid.
—
Eerder verschenen in De Helling
