Het gevaar van al te veel liefde voor de natiestaat
[Recensie] Vincent Stuer, speechwriter van vertrekkend Commissievoorzitter Barroso en eerder woordvoerder van eurocommissaris De Gucht, neemt het in zijn essay Kleinstaterij! op tegen Thierry Baudet en andere propagandisten voor de ‘natiestaat’. Kijk naar de geschiedenis van Europa, betoogt hij aan de hand van een indrukwekkende stapel boeken, en je ontdekt vanzelf dat er geen vanzelfsprekend verband is tussen het idee van een natie aan de ene kant en staatsvorming en democratie aan de andere kant. Staten zijn niet ontstaan uit naties, eerder omgekeerd, en nationalisme leidt niet vanzelf tot democratie. In Europa is een terugkeer naar de natiestaat geen garantie voor meer democratie en behoud van de soevereiniteit. Stuer levert een ontnuchterende analyse van het nationalisme in Europa en een scherpzinnige bijdrage aan het debat over de toekomst van de Europese samenwerking.
De geschiedenis van de Italiaanse natie neemt Stuers als voorbeeld. Aan de hand van de idealen en politieke praktijken van drie nationale helden, de radicale 19e eeuwse idealist Mazzini, de romantische strijder Garibaldi, en de realpolitiker Cavour laat hij zien dat de eenheidsstaat Italië is gegroeid voordat er van één natie sprake was. In Italië sprak ten tijde van de constructie van de eenheidsstaat ongeveer 2,5% Italiaans. Het Italiaanse nationale gevoel moest nog volledig ontwikkeld worden en gezien de grote tegenstellingen tussen noord en zuid en het nog altijd bestaande separatisme zou je je kunnen afvragen of het er ooit van gekomen is. De klacht van Mazzini bij de eenwording was typerend: “Het Italië dat we vandaag de dag vertegenwoordigen is een levende leugen. Dit is niet meer dan een schim van Italië.” Volgens zijn tijdgenoot Mme de Staël was het nationalisme meer begaan met het verleden en de toekomst dan met de hedendaagse realiteit, anders gezegd: realisme en concrete uitwerkingen mogen we er niet van verwachten.
Als je naar de Europese geschiedenis kijkt is er alle reden om staat en natie goed uit elkaar te houden. Op de website voor Europese minderheden staan 110 ‘volken op zoek naar vrijheid’. In de Europese Unie wordt gerekend met 80 “naties”. Wie als uitgangspunt neemt dat staat en natie moeten samenvallen, zegt Stuer, roept een reeks onmogelijk op te lossen problemen op. Europese staten zijn alle moeizaam tot stand gekomen politieke constructies . Binnen die staten heeft de nationalistische meerderheid minderheden er toe aangezet op hun beurt de natievorming ter hand namen. Wie langs die lijnen de legitimiteit van staten denkt te kunnen verzekeren belandt in Kleinstaterij. Een boodschap aan de Schotten, de Catalanen en de Vlamingen.
Een natie, als gemeenschap van mensen met dezelfde geschiedenis, taal en cultuur, is verder ook geen enkele garantie voor democratisering, zoals sommige critici van de “Europese superstaat” hopen. De 20e eeuw biedt voldoende voorbeelden van het tegendeel. Bovendien kun je je afvragen of de natie als homogene gemeenschap met een collectieve identiteit nog wel reëel is in de 21e eeuw. Nationalistisch gesproken zouden Amsterdamse homo’s een sterkere band moeten hebben met streng gereformeerde Urker vissers dan met Berlijnse Schwulen. Hedendaagse identiteiten hebben echter voor veel mensen slechts een zwakke band met de natie waartoe zij zich desgevraagd rekenen. “Hoe open en inclusief de definitie van een natie ook mag zijn”, zo houdt Stuers de Vlaamse nationalisten voor, “welke Antwerpse orthodoxe jood ziet zich in de eerste plaats als lid van de Vlaamse lotsgemeenschap, samen met een goed geïntegreerde boeddhist van twee straten verder, maar níet met zijn geloofsgenoten uit Brussel?” Nationalisme kan een positieve, democratische kracht hebben in de strijd tegen dictatoriale regimes of voor de emancipatie van minderheden. Helaas is er veel vaker sprake van een negatieve kracht die leidt tot uitsluiting en discriminatie ten koste van de democratie.
Tot slot nog iets over soevereiniteit. Terecht bekritiseert Stuer de illusiepolitiek van de Europese nationalisten die tegen beter weten in op alle fronten vasthouden aan de nationale soevereiniteit. Ook Farage van UKIP misleidt op dit punt zijn kiezers als hij enerzijds geen bezwaar maakt tegen de Common Market maar anderzijds alles binnen de Britse soevereiniteit wil regelen . Het is natuurlijk het een of het ander. Volledige soevereiniteit is inmiddels ondenkbaar geworden bij de veelheid van grensoverstijgende economische en sociale relaties in Europa. Niet het behoud van soevereiniteit maar democratisering van de politieke relaties die hieruit zijn voortgekomen is de belangrijkste opgave van dit moment. Helaas heeft ook Stuer daarvoor nog geen oplossing gevonden.
—
Eerder verschenen op Sargasso
