Hoe het verleden je toekomst kan bepalen
[Recensie] In 2019 zond Kruispunt Het zwijgen van de familie Hond uit. Pianiste Iris Hond (1987) gaat met haar dan vierenzestig jaar oude vader naar Auschwitz waar haar opa en oom omgekomen zijn. Iris wil door de reis de relatie met haar vader verbeteren en het trauma waar hij mee worstelt bespreekbaar maken. Al drie generaties wordt er niet over de oorlog gesproken. Iris (de derde generatie) heeft nachtmerries over de oorlog, die ze zelf niet heeft meegemaakt. Het trauma is dus als het ware ‘overerfd’. Ik moest hier aan denken tijdens het lezen van Leven vanuit verzet van José Bosma (1950). Het is een autobiografie over haar jeugd en jonge jaren, een zoektocht naar opheldering over het verleden, maar ook een queeste naar wie ze zelf is, hoe ze zich kan bevrijden van de last waar ze al haar hele leven lang mee worstelt. Ze leeft vanuit verzet tegen haar verleden. Maar de titel van het boek heeft ook nog een andere betekenis en die wordt aan het slot pas duidelijk.
“Toen ik nog heel klein was keek ik letterlijk en figuurlijk tegen hem op. Ik had zoals elk kind behoefte aan zijn goedkeuring en wilde dat hij trots zou zijn op mij, dat hij om mij gaf en van mij hield.”
Duidelijk is dat de vader van José, roepnaam Josje, een trauma heeft opgelopen in de Tweede Wereldoorlog. Tegenwoordig zouden we spreken van een posttraumatisch stresssyndroom. Na de oorlog moest Nederland opgebouwd worden. Je moest sterk zijn en er was geen behandeling voor wat mensen hadden meegemaakt. Er werd gewoon niet over gesproken. Er waren ook mensen die er juist veel over spraken en zo hun trauma direct aan gezinsleden doorgaven.
Bosma beschrijft vanuit haar perspectief wat het betekent om op te groeien in een gezin waarin niet gesproken wordt over die tijd, en wat het inhoudt om te leven met een ‘beschadigde’ ouder. Haar vader is vaak stil, maar kan ineens ontploffen. Dat uit zich in schelden, schreeuwen, mishandeling, waarbij de kleine Josje, maar ook haar moeder vaak het slachtoffer zijn. De geestelijke en lichamelijke mishandelingen blijven duren. Josje voelt zich niet veilig en zonder veiligheid kun je eigenlijk niet goed opgroeien. Toch kijkt Josje ook op een andere manier naar haar vader, want er waren ook mooie dingen om van te genieten. Josje zit als het ware gevangen in het gezin en ook school biedt geen soelaas. Als ze zeven jaar wordt krijgt ze voor haar verjaardag een autoped met luchtbanden. Dat betekent voor Josje de ultieme vrijheid. Ze stept naar de ouders van haar vader. Het is er fijn.
“Toen ik het mijn vader vertelde werd hij ijzig kalm. Hij vroeg niets en zei al helemaal niets, hij hoorde het aan, draaide zich om en liep de deur uit. Daarna is er nooit meer met één woord over gesproken.”
Op de cover van het boek zie je Josje zitten op het stoepje voor hun scheefgezakte huis met de autoped voor haar. Alleen, eenzaam. Haar moeder kijkt vanuit het raam.
Het verhaal is anekdotisch van opbouw en laat zien hoe Josje zich door het leven worstelt, nieuwe kansen zoekt, als het ware een gevecht met het leven heeft. En je gelooft bijna niet wat haar allemaal is overkomen, zoveel is het. Het levert een hartverscheurend verhaal op. Josje spreekt ondanks alles toch met respect over haar vader en is nergens haatdragend. Het is voor haar moeilijk om haar leven goed op de rit te krijgen en ze maakt steeds opnieuw de fout om met mannen te trouwen, die haar bedriegen en geestelijk, maar ook fysiek, mishandelen. Ze zoekt als het ware bescherming, veiligheid, een vaderfiguur, maar kiest dan net die mannen die lijken op haar vader. Ze twijfelt aan zichzelf, is onzeker. Maar ze geeft niet op, zet door, komt voor zichzelf op, blijft vertrouwen in zichzelf hebben en vindt uiteindelijk haar balans.
Bosma heeft een oprecht, eigen verhaal verteld. Ze blijft dichtbij zichzelf, je voelt haar machteloosheid, leeft met haar mee, hoopt dat ze het geluk vindt.
Het verhaal blijft te veel een gedetailleerde opsomming van gebeurtenissen die haar zijn overkomen. Niet alles is daarbij relevant. Interessanter was het geweest om het verleden van de vader wat meer uit te diepen en in zijn hoofd te kruipen. Dan was het een totaal ander boek geworden, maar was wellicht meer balans ontstaan in het verhaal. De redactie door de uitgeverij had wat scherper kunnen zijn en fouten kunnen voorkomen: het is niet spitsroede, maar spitsroeden lopen, het is peper-en-zoutkleurig haar en de krant heet echt de Gooi- en Eemlander.
Het boek legt bloot hoe het verleden je toekomst kan bepalen, maar geeft ook aan wat de gevolgen zijn van de projectie van machteloosheid van de vader op het gezin. Er is bij hem iets geknapt. Pas jaren na de dood van haar vader krijgt Josje van haar zus de papieren nalatenschap van haar vader. In de portemonnee van vader zat alleen een portretje van die zus. “Wat had dit mij te zeggen? Ik voelde me verscheurd en eenzaam van binnen. Het was dezelfde eenzaamheid die ik als kind ook zo sterk voelde en die ik wegstopte achter een masker van vrolijke uitgelatenheid.” Josje gaat op onderzoek uit en ontdekt waarom haar vader zo was. Dan valt alles in het verhaal op zijn plek.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
