"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Lied der revolutie

Woensdag, 24 januari, 2018

Geschreven door: Russell Shorto
Artikel door: Karin de Leeuw

Zes tijdgenoten, allen strijdend voor hun eigen vrijheid

[recensie] Wie Amerikaanse onafhankelijkheid zegt, denkt aan George Washington. Hij had geen nazaten, maar in zekere zin zou je natuurlijk de Verenigde Staten kunnen beschouwen als zijn afstammeling. Van George Washington zelf was er slechts een; Dat vond hij zelf tenminste. En auteur Russell Shorto in zijn nieuwste boek geeft hem daarin wel gelijk, al is het misschien om redenen die Washington zelf niet zo leuk zou hebben gevonden.

In Lied der revolutie, geschiedenis van de Amerikaanse vrijheid  doet auteur Russell Shorto een boekje open over de held van de Amerikaanse vrijheidsoorlog op een manier die voor veel Amerikanen nieuw is. Opgevoed met het beeld van de onwrikbare held die staat voor grote waarden, beschrijft Shorto een pedante man, een shopaholic gericht op vorm en uiterlijkheden met in zich de sporen van een moeilijke jeugd en een extreem lastige moeder. Een man die aanvankelijk een carrière in het Britse leger had geambieerd. Maar een deel van het beeld van de vereerde held laat Shorto wel in stand: het levensthema van Washington was een liberale levensstijl en de strijd voor de individuele vrijheid.

Washington is een van zes figuren uit de tijd van de de Amerikaanse revolutie waarvan Shorto ons de levens verteld. De revolutie in Amerika had een minder explosief karakter dan die in Frankrijk. Het is een ontwikkeling die zijn hoogtepunt kreeg in de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783). Drie van Shortos hoofdrolspelers zijn min of meer bekend: George Washington en zijn Engelse tegenspeler Lord George Germain, alias Lord Sackville en de indianenleider Cornplanter. Deze drie representeren in zekere zin vele anderen. Ze zijn, naast leiders wier namen door de geschiedenis bekend zijn gebleven, ook tijdgenoten en onderdeel van maatschappelijke stromingen die ze vertegenwoordigen.

Er is echter ook een grote groep mensen die niet in beeld komt als je alleen naar deze representanten kijkt. De Amerikaanse vrijheidsoorlog ging over individuele vrijheid, maar niet die vrijheid was niet bedoeld voor iedereen. Het ging om individuele vrijheid voor blanke mannen. Vrouwen en slaven bleven buiten beeld en de strijd van de gewone man tegen de elite bleef totaal onderbelicht. Om ook de stem van de ondergeschoven groepen een stem te geven, voert Shorto nog drie andere figuren ten tonele.

Boekenkrant

Abraham Yates jr. uit Albany maakte net als Washington de vrijheid tot zijn levenswerk. Hij kwam echter, in tegenstelling tot Washington, uit een eenvoudig middenstandsmilieu. Zijn vader was smit, hij zelf verdiende zijn geld als schoenmaker. Hij was wel een van de eersten die zich keerde tegen de Britse overheersing. Hij bestudeerde zelfstandig de wetten, bekleedde een aantal lokale politieke functies en schreef boeken waarin hij de leer van John Locke toepaste op de situatie in zijn land. Zijn boeken zijn pragmatisch en achterdochtig. Ze verraden altijd de middenstander die de elite wantrouwt.

Vrouwen konden niet beschikken over hun leven zoals mannen dat deden. Margareth Moncrieffe, dochter van een officier besloot aan Britse zijde mee te vechten en zich te verweren tegen een gedwongen huwelijk. Het kwam haar duur te staan en vooral haar onafhankelijkheid van mannen wist ze uiteindelijk niet te verwezenlijken.

Venture Smith was in Ghana geboren en als slaaf naar Amerika gebracht. Hij zag kans zichzelf en zijn gezin vrij te kopen en grond te verwerven, maar moest de beperkingen van die vrijheid steeds weer ondervinden in de confrontatie met zijn (blanke) landgenoten. De afschaffing van de slavernij was in achttiende eeuw zeker een gespreksonderwerp, maar de Amerikaanse ideologen zagen geen kans dit onderdeel van de vrijheid gestalte te geven. Verschillen tussen noord en zuid speelden ook toen al een cruciale rol en zouden een kleine eeuw na de onafhankelijkheid de oorzaak zijn van de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865).

De onafhankelijkheidsstrijd werd echter nog gestreden door noordelijke en zuidelijke staten samen, al begon hij in het noorden. Er waren belangrijke leiders afkomstig uit het zuiden. Washington kwam uit Virginia en ook Jefferson was een bekende slavenhouder met een reputatie op het gebied van de omvang van zijn nageslacht met gemengd bloed: individuele vrijheid werd verschillende ingevuld.

Verschillend waren ook de redenen van de staten om deel te nemen aan de opstand en vaak waren ze slecht op de hoogte van elkaars motieven. De vestiging van een geünificeerde staat stond op dat moment ook geenszins vast. De opstandelingen waren boze Britse onderdanen, zo zagen ze zichzelf. Een Amerikaanse identiteit bezat niemand, omdat die eenvoudig nog niet bestond. De opstandelingen kregen de steun van de Fransen, onderleiding van hun beroemde bevelhebber LaFayette. Uiteindelijk waren diens inbreng en de fatale blunders van de Engelsen de doorslaggevende elementen die de uitkomst van de oorlog bepaalden. Zo verloor Washington de meeste veldslagen, maar won de oorlog.

Shorto is een Amerikaanse auteur die een aantal jaren in Amsterdam woonde. Hij is niet van plan het beeld van de geschiedenis, zoals hij die op school leerde, te deconstrueren. Zijn verblijf in Nederland heeft vermoedelijk wel invloed gehad op zijn manier van kijken. Zo bespeur ik een Nederlandse lust tot demythologisering en aandacht voor de gewone man.

Hoewel Lied der revolutie een boek is voor het grote publiek, is het zorgvuldig van noten voorzien. Bijna eenvijfde van de pagina’s wordt in beslag genomen door de verantwoording. Shorto is een geoefend archiefonderzoeker en dat betaalt zich uit in een boek waar zaken, voor zowel Amerikanen als Europeanen, in een ander dan het licht van de doorsnede geschiedenisboekjes geplaatst worden en iedere leek iets nieuws leest. Van de noten en literatuurlijsten heb je tijdens het lezen geen last. Waar ik op den duur wel vraagtekens bij zette was of dit boek niet gebukt ging onder teveel details. Daarnaast is de keuze van de zes hoofdpersonen soms niet heel gelukkig. Met name van Margareth Moncrieffe, de vrouw in het gezelschap, lijkt er een beetje met de haren bijgesleept. Shorto gaf in een interview aan dat een selectiecriterium mede was geweest of hij aan voldoende (archief) materiaal kon komen. Als dit een van de weinige vrouwen was die aan dat criterium voldeed, zal er naar nieuwe methoden gezocht moeten worden om vrouwen uit de achttiende eeuw een stem te geven.

Shorto heeft gekozen voor een voortdurend springen tussen zijn zes protagonisten. De meesten hebben elkaar nooit ontmoet en hun geschiedenissen speelden zich af in verschillende landen en streken. Het op en neer gaan tussen hun verhalen vraagt heel wat van de lezer. De doorlopende lijn is daardoor wel eens zoek en doorlezen wordt vermoeiend. Je kunt dit boek ook beter niet lezen als e-book, want terugbladeren is voortdurend nodig. Door alle veranderingen van gezichtspunten kun je je namen en situaties niet meer herinneren en moet je opnieuw in het verhaal komen.

De auteur is een gretig verteller, maar geen groot stilist en de ongelukkige zinnen zijn ook in de Nederlandse vertaling gebleven. Zinnen als “Van toen ze de stad binnenkwamen werden ze aanhoudend aangevallen” en “Voor hen was het [woud] een baarlijke hel” kunnen beter geformuleerd worden.

En dan de Britten. Voor hen was de Amerikaanse onafhankelijkheid, die in 1776  werd uitgeroepen, een openbare afgang. De pijn is nooit helemaal weggegaan. Dat bleek wel toen een van de leden van mijn leesclub, de Engelsman in ons midden, vroeg hoe hij dit boek had gelezen. Hij wees er op dat dit boek ging over de wijze waarop Amerika gestalte kreeg en  zijn luisterrijke formatie tot wereldmacht en geslaagde samenleving begon (winding). Het was tevens het allereerste begin van de teloorgang van het Brits imperium. Maar suggereerde de Engelsman, de neergang van de VS is inmiddels toch ook stevig op gang gekomen. Hij verwees fijntjes naar een boek dat we enkele maanden eerder gelezen hadden,  het gelauwerde The Unwinding van George Packer (2013,  in het Nederlands uitgegeven onder de titel De ontluistering van Amerika).

Anderen in de groep herinnerden zich een ander boek dat de groep vorige maand had besproken: The underground railroad van Colson Whitehead (2016, in het Nederlands uitgegeven als De ondergrondse spoorweg). Deze roman over gefictionaliseerde negerslaven speelt voor een deel in dezelfde tijd. De meesten hadden dat boek als indringender ervaren, de figuren als levensechter dan de zes in het boek van Shorto. Deels valt dit te wijten aan het verschil tussen fictionele karakters, waarin men gebeurtenissen en kenmerken kan verdichten. Bij historische figuren valt vaak juist de ambivalentie van de gebeurtenissen en ontwikkelingen opvalt. Washington had ook een Engels officier kunnen zijn. Het had misschien niet eens zoveel gescheeld en George Germain had het bij de flaters uit het begin van zijn carrière kunnen  laten en zich verder onder zijn geboortenaam Lord Sackville kunnen terugtrekken in zijn geboortehuis Knole. Net als de generaties na hem had hij zich kunnen wijden aan het schrijven van romans en aan tuinieren.

Het verschil tussen The Underground Railroad en Revolution Song van Shorto is er echter vooral een van intentie. Whitehead geeft de lezer psychologisch inzicht in zijn personages en wil het gevoel overbrengen hoe het was te leven als zwart mens in de tijd van de slavernij. Shorto kiest een sociologische insteek en beschrijft, ondanks dat hij zes levensechte personages naar voren schuift, de geschiedenis van het ontstaan van de instituties die Amerika gevormd hebben.

In Nederland is Russell Shorto bekend van zijn boek Amsterdam, de meest vrijzinnige stad ter wereld (2013. Ook als Amsterdam verkrijgbaar in het Engels) en The island at the center of the world (2005, In het Nederlands verkrijgbaar onder de titel Nieuw Amsterdam) over de Nederlandse periode van Manhattan. Wat opvalt is hoe vrijheid en liberalisme in de ideologische zin steeds weer het eigenlijke thema van zijn boeken vormt. Als Whitehead een ondergronds weg beschrijft, dan is Shorto de auteur die de bovengrondse geschiedenis van een menselijk gezicht voorziet.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur: