Een overlevingsverhaal
[Recensie] “Dieren stoppen met doden als ze genoeg hebben om te eten. Een dier is niet bezig met rassenreinheid en het uitsluiten van schepsels. Basisbehoefte is voedsel en het lot van de sterkste. Als een dier niet doodt om te eten dan doet hij dat om zijn leven te redden. Wat Hitler deed is een volk uitsluiten en uitroeien. Er is niets wat je kan zeggen wat dat goedpraat of verklaard. In die context zou ik ook liever een dier zijn. Een dier zal nooit zo beestachtig denken zoals de mens kan” aldus Mala, de hoofdpersoon in Liever dier dan mens en dat verklaart de titel van dit bijzondere boek.
Dieren eten naar behoefte om te overleven, daarvoor hebben ze eenmaal andere dieren nodig die ze als hun prooi veroveren. Maar wanneer een dier genoeg heeft, neemt hij rust en kan hij er weer even tegen. Mensen kunnen doden uit ándere overwegingen, omdat ze met elkaar in een oorlog verwikkeld raken en zelfs omdat ze vanuit een bepaalde ideologie menen dat de ander geen bestaansrecht heeft. De titel van dit boek geeft dan ook te denken want zijn mensen menigmaal in moreel opzicht niet minder dan dieren?
“Het verschil tussen mens en dier uit zich in zoveel: zelfbewustzijn, taal, het gebruik van instrumenten, en zeker ook in de geïndustrialiseerde vorm van moord die sinds de Tweede Wereldoorlog holocaust heet, of wellicht beter: de sjoa. Zijn dieren daartoe in staat?”
Pieter Van Os won met Liever dier dan mens de Libris Geschiedenis Prijs 2020. Hij beschrijft in dit boek hoe het Joodse meisje Mala de Tweede Wereldoorlog overleeft. Zij moet daar wel iets voor opofferen door een katholiek doopcertificaat aan te nemen en daarna onder die identiteit verder te leven.
Pieter van Os is als journalist verbonden aan het NRC en De Groene Amsterdammer. Hij schreef meer boeken waaronder Nederland op Scherp, Vader en zoon krijgen de geest en Wij begrijpen elkaar uitstekend. Zijn journalistieke achtergrond is in dit boek ook duidelijk zichtbaar want Liever dier dan mens bevat veel informatie die Pieter van Os door historisch onderzoek heeft verzameld. Het boek bevat veel informatie over de positie van Joden in Polen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Daarom doet de auteur meer dan alleen het levensverhaal van Mala vertellen. Dat geeft haar verhaal een breder, historisch kader maar dat vraagt ook wat meer inspanning van de lezer omdat er veel geschiedenis ter sprake komt in dit boek. Ieder hoofdstuk wordt besloten met uitgebreide kanttekeningen die de auteur hier neerzet “in plaats van voetnoten”.
De rode draad in Liever dier dan mens is Mala Rivka Kizel, een orthodoxe, chassidische Joodse vrouw uit Polen wier hele familie wordt vermoord. Zij komt door de Tweede Wereldoorlog door zich voor te doen als een Volksduitse uit Polen. Haar blonde haar helpt haar daarbij. Zij weet zelfs een doopcertificaat van de katholieke kerk te verkrijgen, een moeilijke stap waarmee zij eigenlijk haar Joodse identiteit op het spel zet, iets dat overigens meer gebeurde in de oorlog. Ook in ons land werd het kerkelijk lidmaatschap toegepast om Joden te redden.
Mala is echter niet alleen met haar eigen overlevingssituatie bezig. Met gevaar voor eigen leven loopt zij als kind tientallen malen de smokkelroute vanuit het getto in Warschau om anderen te helpen. Haar kennis van de Poolse en Duitse taal, welke ze deels zonder toestemming had geleerd en accentloos sprak, helpt haar in netelige situaties en vormt uiteindelijk haar redding. Mala neemt de naam Anni Gmitruk aan, en houdt iedereen voor dat ze een Volks Deutsche is. Ze wordt zelfs opgenomen in een fanatiek Nazi gezin waar ze wordt opgevoed als een eigen kind. Deze mensen hebben nooit geweten dat ze een orthodoxe Joodse achtergrond heeft.
Na de bevrijding trouwt ze met Nathan Shlafer die ze aan het einde van de oorlog heeft leren kennen en samen vertrekken ze naar Israël. Daar ontmoet ze mensen die de verschrikkingen van de oorlog in de concentratiekampen hebben overleefd maar kan ze door haar eigen ‘veilige’ leven in het Duitse gezin maar moeilijk geloven wat er is gebeurd. Uiteindelijk komt ze tot het besef dat er wel degelijk twee werkelijkheden naast elkaar bestonden en vanaf dat moment deelt ze haar eigen verhaal met niemand meer.
Pieter van Os eindigt Liever dier dan mens met deze zin die de lezer bijblijft: “Pas als de ander zich succesvol kan voordoen als een van de jouwen, kan die rekenen op enig menselijkheid en mededogen”.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
